26.10.2024
Genel olarak halı tezgâhları iki cinse ayrılır:
Sarma Sabit Tezgâhlar: Leventlerin eksen uçları girecek şekilde iki uçları delik olan iki yan tahtası ve alt top, üst top tabir edilen iki adet levendin montaj edilmiş diğer cihazlarının takılmış haline "Takım Tezgâhı" denir. Çözgü toplar üzerine sarıldığı için ve hali dokunacak yere payandalarla çakılıp tespit edildiğinden dolayı "Sarma Sabit Tezgâh" adı verilir.
Portatif Seyyar, Düz Tezgâhlar: Bir yere çakılmayıp üzerinde çözgü ile istenildiği yere gezdirilebildiğinden adına "seyyar tezgâh" denilmiştir. Sanayide çeşitli tiplerde profil ve saç demirlerden de yapılmaktadır.
Üretilen halı desenlerine dokuyan kimseler halının desen kompozisyonlarına göre bir takım isimler vermişlerdir. Bunlar: Kandahar, Üzümlü, Saatli, Hançerli, Bademli, şimşekli, Ağaçlı, Beşir, Elvan, Goblen, Goncalı, Çelenkli gibi isimlerdir. Halıcılığın yaygınlaşmasıyla köylerde, evlerde, ıstar denilen halı tezgâhları kurulmuştur. Istar iki yassı tahtanın bir üst, bir alt tarafına takılan "top" denilen yuvarlak ağaçlarla yapılır.
Halı dokumada kullanılan tezgâh tipleri ahşap, sarma tezgâhlardır. Isparta halılarında genel olarak İran düğümü kullanılmakta, 26x33 kalitede halılar dokunmaktadır. Isparta halılarına boyutlarına göre geleneksel adlar verilir. (40x40, 40x130) Paspas, (75x130) Seccade /Namazlık, (100x200) Divan/Ar?ın Çeyrek, (120x180, 120x210) Seccade, (80x300) Yolluk, (150x260) Kelle, (200x300) Taban, (250x350) Büyük Taban olarak adlandırılır.(ANONİM, (2003), Isparta İl Yıllığı, Cumhuriyetimizin Sekseninci Yılı, Isparta Valiliği Yayınları s- 283, 289, 290, 201)
ISPARTADA HALI DOKUMACILIĞI
Halı tezgâhının alt ve üst tahtaları arasında halı boyunca birbirine paralel olarak çaprazlama gerilmiş ipliklere "çözgü" denilir. Çözgü halı boyundan 120 cm uzun tutulur. Yerdeki kalas ya da beton zemindeki deliklere dikine doksan derece boru demirleri geçirilir. Çözgü ipinin bir ucu demirin alt ucuna bağlanır. Yeterli mesafedeki diğer boru demire doğru iplik götürülür. Dönüşte çapraz olacak şekilde geri getirilir. İlk demire dolanıp tekrar geri götürülür. Böylece yeterli tel sağlanınca çözgü bitmiştir. Her iki ucuna çiti zincir örgüsü yapılır. Çaprazın bozulmaması için iplik geçirilerek bağlanır ve boru demirlerinden çıkarılıp bükülür, çözgü tamamlanmıştır. Tellerin aynı gerginlikte olmasına dikkat edilir. Halı dokunurken çözgü ipliklerinin her çift teline belirli biçimde bağlanan ve yan yana gelerek sıralar oluşturan yün ipliğe "ilme" denilir. İki tip düğüm tarzı vardır. Tek bağlama; İran veya Sine düğümü, Çift bağlama; Türk veya Gördes düğümü. Isparta halılarında genel olarak 1 dm2’de 30-35, (1 m2’de 85800) düğüm olduğu görülür. İlme sıraları arasına ve halının enine paralel olarak geçirilen çözgü ile beraber halının zemin dokumasını oluşturan yün veya pamuk ipliğe "atkı" denilir. Düğüm uçlarının belli uzunluklarda kesilmesi "hav" olarak adlandırılırken halının iki veya dörtkenarını çevreleyen desenli veya düz kısma "bordür" denilmektedir. Bordürle çevrelenen orta kısma ise "orta" veya "zemin" denilir. Halının eni yönünde başlangıç ve bitim uçlarında ve saçakların dibinde çözgü ve atkı ipliklerinden oluşan zincir şeklinde olan dokuya "çiti" denir. Başlangıç ve bitim kısımlarında yapılan düz dokumaya "halı kilimi" denir. Halı bittikten sonra ilmeli kısmı korumak üzere halının iki başında 5-8 cm. genişliğinde desenli veya düz olarak dokunan kilim örgüsüne "toprakçalık" adı verilir. İmalâttan dokunup gelen halıya "ham halı" denir. Ham halılar yıkanmak üzere yıkama haneye getirilir. Uygun bir beton zemine sırtı yukarı gelecek şekilde serilir. Alevli pürüz lambası ve alev ütüsü yardımı ile pürüzler yakılır. Bir "gelberi" ile yanıklar kazınır. Hortumlar ile üzerine su tutulur. Alt ve üstüne uygun temizlik maddesi deterjan verilir. Gelberi ile geri götürülür, sonra kazınır ve yeniden bol su verilir. Üzerindeki temizlik maddesi arındırılıncaya kadar su tutulur. Bundan sonra kuruması için dışarı serilir. İlmeği yün olan halılar kırpım haneye sevk edilir. Heleronik bıçaklı büyük kırpım makinelerinden geçer. Hav tepesi kadife intizamında kesilir ve mamul halı olmuştur. Yıkanan halı şayet ipek halı ise sırt yani pürüz lambası ile hafif ütülenir. İlaç yıkama işi bittikten sonra halı önden ve arkadan buharlı ütülerle ütülenir. (https://www.isparta.gov.tr/index3.php?goster=)
Isparta halılarında çiçek ve yapraklardan oluşan bitkisel desenler, Isparta’nın simgesi olan gül motifi, insan,güller, menekşeler, mine çiçekler bahar dalları kelebek, kuş vb. hayvan figürlü, kandil, ibrik, şamdan bezemeler ve halıyı çevreleyen bordürlerde düz ve çapraz düzenlemeler yer almaktadır. Isparta halılarında, genel olarak Gülistan, Serpme, Kompozisyon, Osmanlı, Goblen, Çin, Üzümlü, Dönümlü, Kö?e göbek gibi desenler kullanılmaktadır. Isparta’da dokunan halılarda kullanılan renkler genellikle lâcivert, kiremit kırmızısı, camgöbeği mavi, kirli sarı, sarı-yeşil, yağ yeşili bej rengi tonları ile kırık beyaz olarak bilinmektedir. Motif konturlarında siyah ve bazı halılarda indigo mavi de yer almaktadır. Zemin renkleri, genellikle beyaz ve lâcivert ağırlıklıdır. Taban ve yolluk olarak dokunan düz renkli örnekleri de bulunmaktadır.
İlk Isparta halılarında desenlerin karakteristiği, gül ve diğer çiçeklerin dal ve yapraklarından yapılmış olmasıdır. İlk halılarda bu desenler çok daha disiplinize edilmişlerse de, son yıllarda bu durum çokça değişmiştir. Hatta o kadar çok değişmiştir ki; tamamen bordürsüz olarak dokuna tiplere bile rastlanmaktadır.
Yine ilk halılarda, değişik tonlarda 25 – 30’a yakın renk kullanılmakta iken, bugün 8-10 rengi geçememektedir. Desen olarakda, 40 – 50 yıl öncesi desenlerin kopyaları kullanılmaktadır. Kullanılan desenlerde Çin, İran, Hint desenlerinin Isparta kalitesi ile dokunmuş şekilleridir. Ama genellikle köşegöbek, hasgül, goblen, beşir, saksılı, üzümlü ve kandahar desenleri uygulanmaktadır. (Abdullah GÜLCEMAL, Halı Teknikeri,hangelfire.com/sk/isparta/hali )
Isparta Halısı üretimi günün şartlarına göre azalarak hemen hemen dokunmasından vazgeçilmiştir. Isparta halısı yerine piyasa talepleri doğrultusunda çeşitli tiplerde imalat yapılmakta olup, son senelerde Milas halısı dokutulmaktadır.
Fabrikasyon halılarlın kullanım alanlarının çok genişlemesi , el halısının maaliyetinin fabrika halılarına döre çok yüksek oluşu, geleneksel halı dokumacılığının sonunu hazırlamıştır. Bunun üzerine halıcılık küçük ebatlı hediyelik süs eşyası olma yoluna girmiş, seccade , pano, ya da yarısı bitmemiş minyatür ıstar modellerinde hediyelik eşya amaçlı minyatür üretim şekillerine dönüşerek geleneksel varlığını sürdürmeye, yeni şartlara uyum sağlama süreçlerine yönelmiştir.
Yörede, günümüzde yoğun olarak küçük tezgâhlarda, hediyelik minyatür halılar dokunmakta ve satılmaktadır. Yarısı bitirilmiş şekilde dokunan bu halılar, küçük ıstar maketlerine yerleştirilerek, hediyelik halı mahiyetinde satılmaktadır. Isparta yöresinde bu tarz halı üretimini özellikle halı sarayı esnafı gerçekleştirmektedir. Bunun dışında hediyelik pano halı dokumacılığı da yapılmaktadır.
( Doç. Dr. FilizFiliz Nurhan ÖLMEZ, Dilan GÜLTEKİN ,ISPARTA’DA YAŞAYAN EL SANATLARI,siirtsempozyum.org)
KAYNAK
Doç. Dr. FilizFiliz Nurhan ÖLMEZ, Dilan GÜLTEKİN ,ISPARTA’DA YAŞAYAN EL SANATLARI,siirtsempozyum.org)
https://www.isparta.gov.tr/index3.php?goster)
Anonim, https://www.2de1.com/isparta/1)
ANONİM, (2003), Isparta İl Yıllığı, Cumhuriyetimizin Sekseninci Yılı, Isparta Valiliği Yayınları s- 283, 289, 290, 201)
(https://www.isparta.gov.tr/index3.php?goster=)
Abdullah GÜLCEMAL, Halı Teknikeri,https://www.angelfire.com/sk/isparta/hali )
0
0
Yorum Yapmak için Kayıt Olun veya Giriş Yapın