Resim Alıntı : TDAİ - Dahhak Maddesi : Dahhâk’i tasvir eden bir minyatür (Derviş Mehmed, Sübhatü’l-ahbâr, Österreichiche Nationalbibliothek, Cod. AF, nr. 50, vr. 5b’den detay)
Dahhak ( Biyaresp) ve Efsanesi
İran destanlarında bulunan ve divan şiirimize de geçmiş motiflerden biridir. İran tarihinde, Bisdadiler`in hükümdarı Cemşid'i ( bkz Cem - Cemşid-i Hurşit ( Divan Şiirinde Cem ve Tüm Özellikleri ) ), tahttan zorla indirdikten sonra, İran ve Turan tahtına oturan beşinci hükümdar olan Dahhak, İranlılar`ın, meşhur Gave (Kawa- Direfş-i Gayvani: Gave'nin Önlüğü Sahtiyan Bayrak ) destanındaki, omuzlarından yılan çıkan zalim hükümdarıdır.
Tarihi kişiliğine rağmen daha çok efsanevi kişiliği ile tanınmıştır. Dehhak, Taberi Tarihinde ve Firdevsî Tusi ve Şehnamesinde adı geçen önemli bir destan kahramanıdır. Firdevsi'nin Şehnamesinde anlatılan efsaneye göre; dini bütün temiz bir adam olan Mirsad adlı bir Arap Beyinin oğludur. Ancak Şehname’de Firdevsi, Dehhak’ı, Mirsâd adlı bir Arap beyinin oğlu Arap çöllerinden gelen "Biyaresp” - On bin atlı süvari sahibi – olarak gösterse de Necati Lugal, yaptığı Şehname çevirisinin I. Cildi 423 sahifesindeki açıklama kısmında maceranın kaynağını Hint mitolojisindeki Zandevesta olarak gösterir. Bu macera Hint Mitolojisinde Azidahaka adlı bir ejderin Seritun adındaki bir melik tarafından öldürülmesi ne dayanır. Azidahaka’nın Dahhak’ı Seritun’un ise Feridun’u çağrıştırması, ve maceranın benzerliği bu görüşü desteklemektedir.
Dehhak, Cem’in hükümdarlığı zamanında dünyaya gelir. Ve şöhrete tapan bir adam olmaya başlar. Çok kötü bir insan olan Dehhak şeytan Ehrimen Ehremen (Angra Menyu- Zerdüşt İblisi ) ile ortak olur ve Şeytan’ın telkini ile babasını öldürür.[1] Şeytan, babasının yerine Padişah olan Dahhâk’a aşçı olmuş ve bir yolunu bulup iki omzundan öpmüştür. Daha sonra şeytanın öptüğü bu yerlerden yılanlar çıkmaya başlar.
Tahtta bulunan Cem, ülkeyi kötü idare etmeye ve kötülüğe meyletmeye başlayınca halk Çemşid’e itaat etmekten vazgeçer ve her yanda kargaşa başlar. Ülkenin her yerinde ayrı bir hükümdar ortaya çıkar[2]Mirsâd adlı bir Arap beyinin oğlu olan, çöllerde yaşayan, zulmü ve kötülüğü seven Dahhak, İran süvarilerinin lideri olur. Cem - Cemşid-i Hurşit ’in atlıları Dahhak’ı hükümdar kabul edince etrafına on bin süvari toplanır. Bu nedenle Dehhak’a "Biyaresp ( On bin atlı )" da denmiştir.
Dehhak süvarileri ile gelip Cemşid’i tahttan indirir ve O`nu iki parçaya bölüp tahta oturur. Firdevsi'nin Şehnamesindeki anlatılara göre; bu başarılarından dolayı Ehriman, onun omuzlarını öpmüştür. Ehriman’ın tükürüğü Dehhak’ın omuzlarından iki yılan ( çıban veya kemik) çıkmasına sebep olmuştu. Bu yılanları saklamak için Dahhak, özel bir giysi yaptırmıştı ama geceleri ortaya çıkan bu yılanlar ( iki omuzda iki çıban veya kemik) Dehhak’a çok acı veriyordu.
Dehhak, acılarını dindirmek için her yerden hekimler getirtti ama bir çare bulamadı. En sonunda Ehriman, bir hekim kılığında girerek Dehhak’a acılarını dindirmesi için bir tavsiyede bulundu. “ Eğer yılanların her birinin başına her gün birer genç veya çocuk beyni sürersen acıların geçer “ dedi. [3]
Bunun üzerine Dahhak omzunda çıkan yılanların yarattığı acıları dindirmek için, her gün iki çocuk veya gencin yakalanıp getirilmesini ve beyinlerinin çıkarılmasını emretti. Böylece İran ve Türkistan’dan günde iki çocuk veya genç yakalanarak getiriliyor, beyinleri çıkarılıyor ve Dehhak’ın omzunda çıkan ejderhaların üzerine sürülüyordu. Dehhak’ın acıları da o gün azalıyordu[4]
Dahhak ve Vezirleri : Firdevsî, Şâhnâme, Rothschild Collection
Dahhak Ermayıl ve Kermayıl
Dehhak’ın sarayında bu işi için görevli olan Ermayıl ile Kermayıl adlı aşçılar, her gün iki insanın beynini çıkarmaktan çok üzüntü ve vicdan azabı duymaktadır. Bu nedenle bir hile yapmaya başladılar. Günde bir insan ve bir koyun keserek her gün getirilen iki kişiden birini kurtarmaya, iki kişi kesmiş gibi gösterip günde bir kişiyi salıvermeye başladılar. Kurtulanları da dağda bir yere yolladılar. Dehhak’ın zulmünden Ermayıl ve Kermayıl adlı kişilerin sayesinde kurtulan bu insanlar, o dağda yavaş yavaş çoğalmaya başladılar. Zamanla kimin neslinden olduğu belli olmayan bu insanların sayısı 200 kişiye ulaşmıştı.
Demirci Gave ve Sahtiyan Önlüğü
Demirci Gave’nin de 18 çocuğu vardı. 17 çocuğunu Dahhak’ın adamları gelip götürmüş, son çocuğunu da kurban etmek için gelip istemişlerdir. Demirci Gave Dehhak’ın adamlarına “ Çocuğumu kendi ellerimle Hükümdara ben teslim edeceğim “der. Sabaha kadar düşünen Demirci Gave ertesi gün sahtiyan önlüğünü (Direfş-i Gayvani: Gave'nin Önlüğü Sahtiyan Bayrak) takıp, örsünü ve son çocuğunu da yanına alarak Dehhak’ın huzuruna çıkar. Örsünü aniden Dahhak’ın kafasına vurarak Dahhak’ı öldürür. Sonra da Sahtiyan önlüğünü ellerine alıp “ Zalimi öldürdüm” diye haykırır. Bunu duyan halk Gave’nin sahtiyan önlüğüne benzeyen önlükleri sırıklara takarak, ellerine bayrak yaparak Dehhak’ın ölümünü kutlar. ( BKZ Dahhak ve Efsanesi ( Şiirimizde Dahhak Gave Sahtiyan )
Kürtlerin Ortaya Çıkışı
Türkistan ve İran’dan getirilerek beyinleri çıkarılmaktan kurtarılan ve bir dağda toplanan bu gençlerden ise “ dağlı " denilen Kürtler ortaya çıkar.
Gave’nin Dehhak’ı öldürdüğü gün Cem’in tahta çıkarak bayram ilan ettiği 20 Mart'ı 21 Mart'a bağlayan Nevruz günüdür. Halk o geceyi ateşin etrafında elden ele meşale tutarak kutlar ve kurtuluş sevinci yaşar. Dehhak’ın yerine Feridun geçer ve sahtiyan önlüğünü kendine bayrak yaparak mücevherlerle süsler. (DEMİRCİ KAVA GAVE DESTANI )
Divan Şiirinde Dahhak, Gave, Feridun, Cem ve Sahtiyan Önlük
Dehhak’ın bu hikâyesi divan şiirimize de geçmiş, Cem, Nevruz, Feridun ( Şehname'de Acem Hükümdarı) , sahtiyan, örs, çekiç, iki başlı yılan, Dehhak’ın yılanları, Gave, Biyaresp kelimeleri divan şairlerimizin şiirlerinde kullandığı malzemelerden olmuşlardır. Dahhak’ın ve Feridun’un zalimliği, Dahhak'ın omuzlarındaki yılanlar, Dahhak’ın hazinesinin tadına yılanlarından çektiği acılar yüzünden varamayışı, Dahhak’ın çölden gelip tahta oturması, kafasının örsle ezilmesi, sahtiyan önlüklü demirci tarafından öldürülmesi, sahtiyan önlüğün sırığa takılıp bayrak gibi kullanılması, Dahhak’ın yedi yüz sene tahta oturan Cem’in yerine geçmesi, omzunda şeytanın tükürüğünü taşıması, Dahhak’ın genç ve çocuklara “acılarımı dindirecek bir beyin geldi “ sevinci ile bakması pek çok teşbih, telmih, tevriye, kinaye, hüsnü talil ve mecazlara vesile olmuştur.
Bir abdi Habeş dehre olur bahş ile sultan
Dehhak’ın eder mülkünü Gave perişan Ziya Paşa
Vefası yok demişler âlemin Çemşid’ü Dehhak’e
Görenler suret-i nik ü bedi ayine-i Cem’de Osman Nevres
Bab’ı işrethane-i Çemşid’e yazmış bu kim
Bir kadeh mey yeğ durur gencine-i Dehhak’ten Hayali Bey
Çemşid’in işret meclisinin kapısına yazılmış ki, Dahhak’ın – yılan dolu – definesinden bir kadeh mey daha iyidir.
Doludur bade-i isyan ile bezm-i mecaz içre
Feridun camıdır ya sağar-ı Dahhak’tır gönlüm Hayali Bey
Nefs’i efisine zahir olana
Pend beştir Hiikaye’-i Dahhak Hayali Bey
Bir iki mısra ile ağzını yerler nâsın
Dûş’i Dahhak’taki ol iki Mâran şekli Hayali
Bir iki mısra ile öğütün ağzını yerler, tıpkı Dahhak’ın omzundaki iki yılan gibi
Dahhak zalimliği ve omzundaki yılanlar nedeni ile çoğu kez sevgiliye de benzetilir. Sevgilin saçlarını yılana benzetmek sevgilinin öldürücü imajı divan şairlerimize bu şekilde imgeler düşündürtmüştür.
Başı dururken iki omzunda zülf- ü yar
Dahhak -var lebleri yetime acep gelir. Necati Bey
Saçları iki omzunda yılan başı gibi durur. Tıpkı acısını dindirmek isteyen Dahhak’ın bir yetime bakıp güldüğü gibi gülüyor. ( Dahhak’ın beynini çıkarıp omzundaki acıyı dindirecek bir yetime baktığı gibi bakıyor ) Dahhak, şiirimizde tıpkı Firavun, Cengiz, Hulağu ve Nemrud gibi zulmun timsalidir.
Acep mi galip olsam hasma bu kuvvetle ey Vehbi
Müzerkeş cildi divanım çün direfşi geyvan Sünbülzade Vehbi
FERİDUN GAVE, GEYVANİ, DEHHAK İLE İLGİLİ DİĞER YAZILAR
KAYNAKÇA