Haman Firavun ve Hz. Musa
Hâmân, Kitab-ı Mukaddes , ( İncil) Tevrat ve Kur’an’da Babil’de sürgün ve esarette tutulan Yahudilerin düşmanı ve Babil Kralı Ahaşveroş’un veya Firavun ’un Yahudilere çok büyük kötülüklerde bulunan ama sonunda da cezasını çeken zalim veziri olarak anlatılan dini ve efsanevi bir şahsiyettir. . [1] [2] ( bkz Firavun Divan Edebiyatında Firavun Tasavvuru )
Kitab-ı Mukaddes ve Kur’an’a göre olay Mısır’da geçmiş gibi anlatılıp Yahudilere zulüm edenler Firavun ve veziri Haman iken; Tevrat’a göre Babil kralı Ahveroş ve yüksek rütbeli memuru Haman’dır. Kurân'da bahsi geçen kule Babil'de değil, Musa döneminde Antik Mısır'da inşa edilmiş bir yapıdır. Şu halde Kuran’a göre yapılan yapı piramittir. Tevrat’a göre olay Babil’de Babil kralı Ahveroş ve veziri Haman zamanında geçmiştir ve yapılan kule Babil Kulesi gibi bir kuledir.
“Hâmân" eski Mısır dininde tanrı Amon’a tapan Amon rahiplerinin bu unvanının Arapçadaki “Hâ-Amen" söyleniş şekli olabileceği gibi özel bir isim de olabilir. [3]Kuran’da ve İslami kaynaklarda bu olay Firavun, Hâmân ve Karun adlı vezirler üçlemesi ile anlatılır. Haman ve Karun Firavun’un vezirleri olarak anlatılır. İslami kaynaklarda Haman yüksek binalar yaptırtabilen fen erbabı [4] Karun ise servetini Hz Musa’nın aleyhine kullanan çok zengin bir vezir olarak anlatılmaktadır. ( bkz Musa - Hz. Mûsâ Hayatı Mucizeleri Firavun Haman ve Hızır İle Musa)
Tevrattaki Hâmân, halkına ihanet eden "askerlere de sahip " Babil Kralı Ahaşveroş’tan emir alan “ fen erbabı” bir vezir, rahip veya yüksek düzeyde bir memurdur.
Yahudiler Babil’de esir iken Firavun, Musa ile tartışmış ve Firavun, Musa'nın gökte olan tanrısına ulaşması için Haman’a yüksek bir kule yaptırmasını emretmiştir. ( Bu kulenin Mısır Piramitleri veya Babil Kulesi gibi bir kule olduğu açıktır. Divan edebiyatı kaynaklarında bu kule bir rasathane olarak düşünülür.) "Fir'âvn, "ey ileri gelenler, sizin benden başka bir tanrınız olduğunu bilmiyorum. Ey Hâmân, çamura ateş yak (tuğla hazırlayıp) benim için yüksek bir kule yap; (çıkayım da) belki Musa'nın ilahına muttali olayım. Doğrusu ben onu yalancılardan sanıyorum' dedi" (el-Kasas, 28/38). “Firavun dedi ki: "Ey Hâmân! Bana yüksek bir kule yap, belki yollara, göklerin yollarına erişirim de Mûsâ'nın ilâhını görürüm(!) Çünkü ben, onun yalancı olduğuna inanıyorum." Böylece Firavun'a yaptığı kötü iş süslü gösterildi ve doğru yoldan saptırıldı. Firavun'un tuzağı, tamamen sonuçsuz kaldı.”(Mümin 36-37)[5]
Yaptırılan bu kulenin adı İslami kaynaklarda “Bina-yı sarh “ olarak geçer. [6] Divan edebiyatı kaynaklarında yapılan bu kule bir rasathane olarak algılanmıştır. Bu yüksek kuleyi yapan Hâmân , Firavun’un , “Mûsâ’nın Tanrı’sına ok atmak ve onu öldürmek üzere içine binerek yükseleceği bir düzenleme de yapar. Gerges kuşlarına bağlanan tahtın veya sepetin üstüne asılı ete ulaşmak için yükselmeye çalışan kuşlar böylece Firavun’u daha da yükseğe çıkarır.”[7] Sonunda amacına ulaşamayan Firavun pes ederek HZ. Musa Yahudilerin Mısır’dan çıkmasını kabul eder. Fakat ardından verdiği karar apişman olarak Hz Musa ve İsrail oğullarının peşine düşer. Denizden yol açarak Kızıldeniz’den geçmekte olan Hz. Musa elindeki asa ( Yed-i Beyza ) ile peşine düşen Firavun ve askerlerinin denizde boğulmasını sağlar.
Kevkeb-i âlîsin idrâk eylemez erbâb-ı fen
Etseler vaz’ rasat tâ sarh-ı Haman üstüne Baki
Tevrat'ın Ester Kitabı’nda İran’daki ( Babil’de) Yahudilerin gördüğü zulüm, Hamam adlı vezirin bundaki payı, Mordehay adlı kadınının yetiştirdiği Ester adlı Yahudi kızının Kral Ahaşveroş’un gözüne girip karısı olması, Ester’i yetiştiren Mordehay’ın Haman’a itaat etmemesi, Bunun üzerine Haman’ın Mordehay ve Esterle birlikte bütün Yahudileri öldürtmeye teşebbüs etmesi, fakat Haman, Mordehay ve Ester rekabeti ve Haman’ın Yahudilere yaptığı onca zulümden sonra Ester ve Mordehay’ın mücadeleyi kazanıp en sonunda Hâman ile on oğlunu ve Haman’ın 75.000 kişilik ordusunun yok edilerek Yahudileri esaretten kurtarması uzun uzun anlatılır.[8][9] (Ahaşveroş ismi Haşayarşa isminden türemiştir, bu sebeple genelde Ahaşveroş'un Pers kralı I. Serhas (MÖ 486 - MÖ 465 veya Ahaşveroş'un MÖ 405 ile MÖ 359 yılları arasında hükümdarlık yapan II. Artaserhas [10]olduğu farz edilir) [11] Yahudilerin kutsal Purim bayramının kaynağını oluşturan Ester kitabı, Büyük Meclis tarafından Tanah'a eklenen son 24 kitabın sonuncusudur. Bu olayların tarihçesi MÖ 4.yy'a dayanmaktadır. [12]
Firavun, Hz. Mûsâ ve Hâmân, çeşitli vasıflarıyla birer mazmun ve remiz şeklinde edebiyatımızda ve şiir dünyamızda yer almıştır. Haman, divan ve halk şiirinde Firavun ve Hz Musa ile birlikte anılır. Haman, Yahudilere ve insanlara kibri, ihtirasları ve gücü elinde tutma hırsı, dini ve ilmi kariyerini hırsı, gururu ve çıkarları için kullanan bir zalim olarak anlatılır. “Firavun ve Hâmân kibir evinin sakinleri “olarak anılır. Firavun’un veziri Haman’a yapmasını emrettiği binanın isimi ise edebiyatımızda “ Tarh-ı Haman” veya” Sarh-ı Haman “ adı ile geçer. Sarh büyük köşk, büyük bina anlamında iken; tarh yapılmış bina anlamına gelir.
Gâh duzah içre yanam Firavun ve Haman ile
Gâh cennete varuban gılmânlara Rıdvan olam Yunus Emre [13]
Bir dem gelir Mûsâ olur yüz bin münâcatlar kılur
Bir dem girer kibr evine Fir’avn ile Hâmân olur
Bir dem gelir İsî gibi ölmüşleri diri kılar
Bir dem girer kibr evine Fir'avn ile Hâman olur. Yunus Emre [14]
Belâ girdabına salsın adûnu nâ – bedîd olsun
Fenâ deryasına gark eylesin Firav’nı Haman’ı Baki
Kevkeb-i âlîsin idrâk eylemez erbâb-ı fen
Etseler vaz'-ı rasad tâ sarh-ı Hâmân üstüne Nedîm
Gark edip Fir‘avn’ı bahr-i pür-hurûş-ı hayrete
Feylesûf-i akl-ı hikmet-dâni rüsvâ eyledin Yenişehirli Avni
Yenişehirli Avni ve Baki bu beytinde Musa’yı yakalamaya giden Firavun ve askerlerinin denizde boğulmalarına telmih etmektedirler. Yenişehirli Avni ‘nin beytinde Firavun’u filozof’a benzetmesi ilginçtir.
Senin Fir‘avn gibidir sakalın
Heman Hâmân-şebîhidir sebâlin Dede Ömer Ruşeni Miskinname,
O kâkül eyledi Fir‘avn gibi târı mâr
Sebeb yiter ki ide mahv tîgı Mûsî-vâr EMRÎ ( D. Edirne?, Ö. Edirne 1575 )
Kişide nâm ü nâmus ey sühanver
Heman Fir‘avn ile Hâmân’a benzer
Yürü Mûsâ eline ver sakalın
Yed-i beyzâya döndersin cemâlin Dede Ömer Ruşeni, Miskinliknâme
Eylesen mahsûs Yahyâ'ya cefânı dostum
Lutf-ı bî-pâyân olur cevr-i firâvânun senün Şeyhülislam Yahya Hayatı Divanı ve Şiirleri
İLGİLİ SAYFALAR VE LİNLERİMİZ
KAYNAKÇA
- [1] "Best selling book of non-fiction". 25 Ekim 2014
- [2] Zübeyir Yetik, Şamil İslam Ansiklopedisi, "Haman" maddesi,
- [3] https://gizliilimler.tr.gg/Firavun-h-un-Yard%26%23305%3Bmc%26%23305%3Bs%26%23305%3B-H%E2m%E2n.htm
- [4] A.T. Onay Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB, 1996- shf. 254
- [5] www.kuran.gen.tr/?x=s_main&y=s_middle&kid=1&sid=40
- [6] A.T. Onay Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB, 1996- shf. 254
- [7] Mustafa Uzun, “ Firavun “ TDVİA cilt: 13; sayfa: 122
- [8] https://tr.wikipedia.org/wiki/Ester_kitab%C4%B1
- [9] https://incil.info/YC1999/arama/Ester+9
- [10] https://tr.wikipedia.org/wiki/Ester_kitab%C4%B1
- [11] E A W Budge, The Chronography of Bar Hebraeus, Gorgias Press LLC, reprinted 2003
- [12] NIV Study Bible, Introductions to the Books of the Bible, Esther, Zondervan, 2002
- [13] A.T. Onay Eski Edebiyatta Mazmunlar, MEB, 1996- shf. 254
- [14] Ahmet Kabaklı, "Yunus Emre", Toker Yayınları, İkinci Baskı, İstanbul, 1972, s.64