1. İdris-i Bitlisi Heşt bi-hişt (Sekiz cennet)

 

Uzun Hasan’ın oğlu Yakup Bey’in sarayında kâtip iken 1501’de Osmanlı devletine sığınan İdris’i Bitlisi, 1502 senesinde II. Bayezid’in emri üzerine Farsça olarak büyük bir Osmanlı tarih kaleme aldı. Böylece ilk defa bir padişah emri üzerine bir tarih kitabı yazıldı. Bitlisi burada sekiz Osmanlı hükümdarını her biri birer defter teşkil edecek şekilde "sekiz cennet" adıyla kaleme aldı. 8000 beyitten oluşan bu eser 13 ayda tamamlandı. ( BKZ İDRİS-İ BİTLİSİ VE HEŞT BİHİŞT (SEKİZ CENNET) HAKKINDA )

Heşt bi-Hişt oldukça güç bir lisanla yazıldığı için diğer Türkçe eserler tarafından gölgede bırakıldı. Bu yüzden yazma kopyalarının sayısı azdır. Bitlisi’den sonra Osmanlı Tarih yazıcılığında iki ekol ortaya çıkmıştır. Bunlar

• İran tarzı tarih yazıcılığı
• Arap tarzı tarih yazıcılığı.

İran tarzı tarih yazıcılığı, olayları abartılı bir şekilde ele almayı gerektirir. Yavuz döneminde Mısır seferiyle birlikte Osmanlı Tarih yazıcılığına Arap tarzı girmiştir. Bundan önce görülen ilk Arap tarih yazıcılığı örneği Kemal Paşazade ’dedir. Özellikle İbn-i Fahd’ın Kemal Paşazadenin üzerinde etkisi büyüktür.

Heşt bi-Hişt iki defa Türkçe ‘ye çevrilmiştir. Çevirenlerden birisi müellifin büyük oğlu Ebu’l-Fadıl Mehmet’tir. Türkçe tercümesi İstanbul Üniversite kütüphanesinde numara 430’da ayrıca Viyana kütüphanesinde bulunmaktadır.

Nuru Osmaniye kütüphanesi numara 3078’de kayıtlı bulunan eserin "Heşt-Behişt Tercümesi" olduğu iddia edilmişse de, bu eser Kemal Paşazâde'nin "Tevârîh-i Âl-i Osmân"ının I., II. ve IV. Defterlerinin bir arada bulunduğu bir mecmuadan ibarettir.

 

2. Keşfî Mehmet Çelebi (ö.1524) Selimname

Yavuz sultan Selim'in İran ve Mısır seferinde sır kâtibi olarak hazır bulundu. Arapça ve Farsça manzumelerle karışık olarak telif etmiş olduğu Selimname’yi 1521’de bitirdi. ( BKZ KEŞFÎ MEHMED ÇELEBİ SELİMNAME )

 

3. Şükrî-r Bitlisî Selimname

 

İlk yazdığı "Selim-nâme" Koçi Bey tarafından hatalı bulununca kendisi tarafından imha edilmiş ve yerine yenisi yazılmıştır. "Selîm-nâme"si 1490’da I. Selim’in (Yavuz) Trabzon’a vali olmasıyla başlar ve Kanûnî Sultan Süleyman’ın cülusundan hemen sonrasına, 1521-1523’e kadar devam eder. Eserini I. Süleyman’a ve sadrazam İbrahim Paşa’ya sunmuş, mükâfat olarak kendisine bir tımar ihsan olunmuştur. Ayrıca Şükrî’den bir de "Süleyman-nâme" yazması istenmiş fakat bunu gerçekleştirememiştir. ( BKZ NİŞANCI CELALZADE MUSTAFA ÇELEBİ TABAKATܒL-MEMALİK, SELİMNAME VE DİĞER ESERLERİ- SELİMNAME KOCA NİŞANCI CELALZADE MUSTAFA ÇELEBİ )

Şükrî’nin Selim-nâme’si olayları gözleriyle görenlerin nakillerine dayanılarak yazıldığından yüksek bir tarihî değeri vardır.

Yazmaları Viyana’da, Upsala’da, Dresden’de, Londra’da ve İstanbul Millet Kütüphanesinde kayıtlı bulunmaktadır.

 

4. Hadîdî Tevarih-i âl-i Osman ( BKZ HADÎDÎ TEVARİH-İ ÂL-İ OSMAN )

Bayezid, Yavuz I. Selim ve Kanûnî I. Süleyman'ın ilk yıllarında yaşamıştır. Eseri 6646 beyitten oluşan manzum bir "Tevârîh-i Âl-i 'Osmân"dır. Eserde Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan 1523’e kadar gelen olaylar anlatılır. Eser üzerine 1986’da Necdet Öztürk tarafından İstanbul’da bir doktora tezi hazırlanmış, daha sonra bu tez 1992 yılında Marmara Üniversitesi Yayınları tarafından basılmıştır.

 

5. Kemal Paşa-zade (ibn-i Kemâl) (1468-1534) Tevârih-i âl-i Osman

Bayezid döneminin en önemli tarihçisidir. Hayata ümera sınıfında atılıp daha sonra ilmiye sınıfına geçerek bu alanda hızla yükselmiştir. 300’ün üzerinde eseri vardır. Kanuni Sultan Süleyman döneminde şeyhülislamlığa getirilmiştir. Tıpkı İdris-i Bitlisî gibi, II. Bayezid’in emriyle Türkçe bir Osmanlı tarihi kaleme almıştır. 1505’te tamamlanan eser 10 defterden oluşur, her padişah bir defteri teşkil eder. Eserinde olayların ön plana çıktığı ve bu olayları neden-sonuç ilişkisi içerisinde sade bir üslupla değerlendirdiği için, ilmi tarihçilik Kemal Paşa-zâde ile başlar. Eseri bu yönüyle Arap tarih yazıcılığına da bir örnektir. Eserinin sonunu teşkil eden "Mohaç-nâme" müellifin bizzat sefere iştiraki dolayısıyla ayrıca bir kıymet oluşturmaktadır. ( BKZ KEMALPAŞAZADE ( İBN-İ KEMAL) TEVARİH- İ AL'İ OSMAN )

"Tevârîh-i Âl-i Osmân"ın Prof. Dr. Şerafettin Turan tarafından hazırlanan I., II. ve VII. defterleri Turk Tarih Kurumu tarafından Ankara’da basılmış; bu neşri Prof. Dr. Ahmet Uğur'un hazırladığı VIII. Defter'in son kısmını ve IX. Defter'in mukaddimesini içeren "Selim-nâme" adlı çalışma takip etmiştir. 1997 Yılında Şefaettin Severcan tarafından hazırlanan X. ve Ahmet Uğur tarafından hazırlanan VIII. Defter'le, 2000 yılında Koji Imazava tarafından hazırlanan IV. Defter de yine Turk Tarih Kurumu yayınları arasında neşredilmiştir. Son olarak, mevcut bütün defterlerin neşrini tamamlamak üzere; günümüze yalnız birer nüshası ulaşan III. ve VI. Defter'lerle, IX. Defter'in ayrıntılı bir neşri de Hakan Yılmaz tarafından baskıya hazır hâle getirilmiştir. ( BKZ İbn Kemal Kemal Paşazade Şiirleri )

 

6. Matrâkçı Nasûh Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn

Kanûnî Sultan Süleyman zamanında yaşayan Nasuh b. Abdullah, bu hükümdarın cülusundan (1520), 1547 yılına kadar devam eden "Mecmâ'u't-Tevârîh" adında bir eser yazmıştır. En meşhur eseri Kanûnî Sultan Süleymân'ın Irakeyn Seferi'nde takip ettiği menzilleri minyatürler eşliğinde anlatan "Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn"dir. Müverrihin diğer bir eseri ise "Tuhfetü’l-Guzzât"tır.

"Beyân-ı Menâzil-i Sefer-i Irâkeyn" eseri Türk Tarih Kurumu yayınları arasında neşredilmiştir. ( BKZ MECMA_I MENAZİL BEYÂN-I MENÂZİL-İ SEFER-İ IRAKEYN-İ SULTAN SÜLEYMAN HAN MATRAKÇI NASUH )

 

7.Muhyittin Cemali (ö.1554) Tevarih-i âl-i Osman

Meşhur şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi’nin oğludur. Tevarih-i Ali Osman’ı yazmıştır. Yazma nüshaların çoğu 1557’de bitmektedir.

Meşhur şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi’nin oğludur. Tevarih-i Ali Osman’ı yazmıştır. Yazma nüshaların çoğu 1557’de bitmektedir.

Eser aslında Osmanlı  tarihinin anonim Tevarih-i Osman  adlı tarih eserlerinin bir derlemesidir. Bu durumu ortaya çıkaran ise F. Giesse’dir.

Osmanlı tarihi üzerinde  çalışan türkolog ve tarihçi F. Giesse (1870-1944) Avrupa kütüphanelerindeki onüç adet anonim nüshasının edisyon kritiğini yaparak 1922 yılında yayınlamış,  Giese eserin takdim yazısında asıl amacının 16. yüzyıl müelliflerinden Muhyiddin Cemali'nin Tarih-i Ali-i Osman'ını yayımlamak olduğunu, ancak çalışmaları ilerleyip bu eserin bir anonim derlemesinden ibaret olduğu ortaya çıkınca çalışmalarını anonimler üzerinde yoğunlaştırdığını ifade etmiştir.

Giese, Avrupa'da Osmanlı tarihi konusunda bilinen ilk eser olan ve Johannes Leunclavius tarafından 1558 ve 1590'da Latince ve Almanca'ya tercüme edilen Muhyiddin'in metni ile birlikte diğer anonim nüshalarından da faydalanarak meydana getirdiği metni yayımlamak için 1. Dünya Savaşı yıllarında uzun süre uğraşmış, nihayet güç şartlar altında litografya usülü ile kötü bir şekildedir.

 

8.Rüstem Paşa (1500-1561) Tevarih-i âl-i Osman ( bkz RÜSTEM PAŞA TEVARİH-İ AL-İ OSMAN )

1500’lü yıllarda Bosna’da doğdu. Vezirlik ve Sadrazamlık yapmıştır. Karısı, Kanuni Sultan Süleyman’ın kızı Mihr-imah Sultandır. Eseri 1560 yılına kadar gelir. Neşri tarihinden yararlanmıştır.

 

8. Lütfi Paşa (ö.1564) Tevarih-i âl-i Osman ( GENİŞ BİLGİ BKZ LÜTFİ PAŞA TEVARİH-İ AL'İ OSMAN VE ASAFNAME )

Kanuni’nin kız kardeşi Şah Sultan ile evlenerek saraya Damat olan Damat Çelebi Lütfi Paşa, Tevarih-i Ali Osman adlı eserini Dimetoka’daki çiftliğine çekildiği yıllarda yazmış olmalıdır.  Bu eserinde Osmanlı devletinin kuruluşundan 1553′e kadar olan Osmanlı Tarihi anlatılmıştır.[1]

Şair olduğu şiirler de yazdığı anlaşılan Lütfi Paşa’nın en tanınmış eserleri “Tevarih-i Âl-i Osman”ve “Âsafname” dir. Kaleme aldığı Tevarih-i Ali Osman başlangıçtan 1553 senesinin sonuna kadar olan olayları içerir.

 

9. Ferdi Süleyman name

Hammer ve Karabecek tarafından iddia edildiğine göre Ferdi, Kanuni Sultan Süleyman’ının 1515’te doğan ve Konya Ereğlisi'nde 1553’te boğdurulan Şehzade Mustafa’nın mahlasıdır. ( BKZ ŞEHZADE MUSTAFA MERSİYESİ ( AÇIKLAMALI KISMI METİN)

Ferdi, Süleyman’ın cülusu 1520’den 1542’ye kadar olan zamanı anlatan bir Süleyman-name adlı eser kaleme almıştır. Esere bu devrin baş kaynaklarından biri olarak bakılabilir. ( BKZ KANUNİ SULTAN SÜLEYMAN MUHİBBİ HAYATI EDEBİ YÖNÜ - UZUN FİRDEVSİ VE  SÜLEYMANNAME)

 

10. Ahmet Taşköprülüzade (1455-1561) Şaka’ikü’n-Nu’maniye fi-Ulemai’d-Devletü’l-Osmaniye

Osmanlı ulemasından olup eserinde Osman Gazi’den I. Süleyman’a kadar yaşayan 552 âlim ve şeyhlerin terceme-i halini (özgeçmiş) yazmıştır. Arapçadır. 1852 yılında Mehmet Necmi tarafından Türkçe baskısı yapılmıştır.

 

11. Za'îm mir Mehmed Kâtib (ö. 1592) Câmi'u't-Tevârîh ( GENİŞ BİLGİ BKZ : ZA'ÎM MİR MEHMED KÂTİB CÂMİÜ'T-TEVÂRÎH )

Câmi’u’t-Tevârîh adını taşıyan ve Sokullu Mehmet Paşa’ya sunulmuş olan bu eser beş kısma ayrılmıştır. 5. kısımda Osmanlı tarihi başlar. Bu dönemde müellifin kullandığı kaynaklar arasında Hadidi’nin "Tevârîh-i Âl-i 'Osmân"ı sık sık geçmektedir. Müellif ayrıca Neşrî'nin "Kitâb-ı Cihân-nümâ"sından ve Oruç Beg Târihi'nden de yararlanmıştır.

Eserin kuruluştan III. Murad] devri başlarına kadar gelen Osmanlılarla ilgili kısmı, Hakan Yılmaz tarafından neşre hazırlanmaktadır.

 

12.Koca Nişancı (ö. 1567) Tabakatü’l-Memalik fi-Derecatü’l-Mesalik

Asıl adı Celalzade Mustafa Çelebi’dir. Kastamonu Tosya’da doğdu. Nişancılık ve Tezkirecilik (belli bir meslekte tanınmış kişilerin özellikle şairlerin yaşam öykülerinin toplandığı eserler yazan) yapmıştır. Reisülküttaplıkta (katiplerin başı) bulunmuştur ve divan-ı humayun’un dört asıl üyesinden biridir.

Tabakatü’l-Memalik fi-Derecatü’l-Mesalik adlı eseri Osmanlı toplumunun tabakaları ve derecelerinden bahseder. Bu eserinde yazdığı otuz tabakadan otuzu da Kanuni’den bahseder. Kanuni’den bir sene sonra (1567) vefat etmiştir. 46 yıllık Kanuni döneminin tarihini yazdığından önemli bir tarihçidir. 30. tabaka, Kanuni’yi en iyi anlatan tabakadır. ( GENİŞ BİLGİ BKZ SELİMNAME KOCA NİŞANCI CELALZADE MUSTAFA ÇELEBİ )

Kanuni dönemini anlatan en iyi eser budur. Koca Nişancı ayrıca Osmanlı kanunlarını tedvin eden (bir araya getiren) insanlardan birisidir. Koca Nişancı’nın bundan başka bir Selim-name’si de vardır. . Selimname, Yavuz Sultan Selim' 'in şehzadeliğini, Trabzon Valiliği’nden itibaren vefatına kadar olan gelişmeleri ve kazandığı başarıları içerir. Kendisi yazdıklarının büyük çoğunluğunu birinci el bir kaynak sayılan Veziriazam Pirî Mehmed Paşa'dan işitmiştir. Yirmi üç fasl'a ayrılmış olan eserin girişinde Celâlzâde kendi hayatından bahsetmektedir. [2] ( GENİŞ BİLGİ BKZ : KOCA NİŞANCI CELALZADE MUSTAFA ÇELEBİ ESERLERİ )

 

13.Mehmet Paşa (Küçük Nişancı) (ö.1571) Tarih-i Nişancı

Eseri Tarih-i Nişancı ilk evrensel tarihtir. Yaratılışla başlar. Özelliği: 1561’e kadar gelen Osmanlı tarihini mufassal (tasvirli-ayrıntılı) olarak yazmıştır. Eserin dörtte üçünü Osmanlı Tarihi oluşturur.

Tarih i Nişancı  evrensel tarih konulu bir eserdir.  Eser İnsanlığın yatatışından başlayıp 1561 e kadar gelen Osmanlı tarihini yazmış olan cep kitabı el kitabı şeklinde hazılanmış bir tarih kitabıdır.  Eserin dörtte üçünü Osmanlı Tarihi oluşturur.[3]( GENİŞ BİLGİ BKZ RAMAZANZADE MEHMET PAŞA (KÜÇÜK NİŞANCI) (Ö.1571) TARİH-I NİŞANCI )

 

14.Feridun Ahmet (ö.1583) Münşe'aü's Selatin

Reisülküttap, nişancı ve sancak beyi olmuştur. Veziriazam Rüstem Paşa’nın kızıyla evlenmiş ve 1583’te ölmüştür. Münşe’atü’s-Selatin adlı eserinde kuruluştan III.Murat’ın cülusuna kadar olan Osmanlı tarihine ait 1880 resmi vesikayı içermek iddiasında bulunmuştur. Bu eserin değeri büyük olmakla birlikte, birçok sahte vesikayı da içerdiğinden tedbirle istifade edilmelidir.

 

15.Mustafa Cenabi (ö.1590) el-Aylamü’z-zahir veya Tarih-i Cenabi

 

Doğum tarihi ve doğduğu yer kesin olarak bilinmiyor. Çeşitli yerlerde müderrisliklerde bulunmuş ve 1587 yılında Halep kadılığına getirilmiştir.

Eseri, geniş içerikli ilk umumi tarih olup dili Arapçadır. III. Murat’a ithaf edilmiştir. İnsanın yaratılışından başlar ve evrensel bir tarihtir. Cenabi tarihi Osmanlı devrinde yazılmış en kapsamlı tarih kitaplarındandır. Bu eserini uzun yıllar boyunca yazmayı sürdürmüş olduğu muhtemelen bitirmesinin 25 yıl sürmüş olduğu hakkında ulaşılan bilgiler arasındadır. Eserinin kapsamına bakılırsa bu süre makul gelmektedir. Eseri, geniş içerikli ilk umumi tarih olup dili Arapçadır.  Bu eser,  Mustafa Cenabi Efendi’ye ilk kez Genel bir tarih kitabı yazan i ilk Türk tarihçisi olma niteliğini kazandırmış olması ile de önemlidir.[4]

Mustafa Cenabi Efend bu eserini III. Murat’a ithaf etmiş ve ona da takdim etmiştir.  Eser  İnsanın yaratılışından başlayan ama daha çok İslam Tarihini anlatan evrensel bir tarihtir.

Eserin sade, anlaşılır bir dili ve üslubu vardır. Eser 82 bab üzerine kurulmuştur ve her bab bir hanedandan bahseder. Bunların sonuncusu Osmanlı hanedanına ayrılmış olup 1588 yılına kadar olan olaylardan bahseder. ( BKZ MUSTAFA CENABİ EFENDİ TARİH- İ CENABİ )

 

16.RAHİMİZADE İBRAHİM ÇAVUŞHarimi(ö. > 1590) ESERLERİ

 

Zafername-i hazret-i Sultan Murad Han

Lala Mustafa Paşa’nın 985-988/1577-1580 tarihleri arasında gerçekleştirdiği Çıldır, Tiflis ve Şirvan fetihlerinin ve Qars kalesinin inşasının destanımsı bir şekilde anlatıldığı Zafername manzum ve mensur bölümlerden oluşur. Eserin dili sadedir. Çağdaşı kaynaklardan Ta’rih-i Selaniki, Zafername’ye göre kaynak kullanımı bakımından daha zengindir. Zafername’de Selaniki’nin aksine dönemin siyasi, sosyal ve ekonomik olaylarını eleştiren ifadeler bulunmaz. R.İ. kullandığı yazılı kaynakların ismini vermezse de eserini yazarken gözlemlerinin yan ısıra tarih kitaplarına da dayandığını “kütüb-i teravihte mestur” gibi üstü örtülü göndermelerden anlıyoruz. R.İ. kitabeleri, resmi yazışmaları ve etraftan duyduğu rivayetleri de kaynakları arasında sayar. Yer yer abartılı bilgiler içeren Zafername’de bazen çağdaş kaynaklarda bulunmayan detaylar ve eleştirel ifadelere de rastlanır. Zaman zaman olaylar ve yerler arasında karşılaştırmalar yapan R.İ. tarih verme ile yer ve özel isimleri belirtme konusunda oldukça hassastır. Lala Mustafa Paşa’nın doğu seferi esnasında yanında bulunan iki tarihçiden biri olan R.İ.’in Zafername’si seferde bulunan diğer tarihçi Mustafa Ali’nin aynı konuları ihtiva eden Nusretname’sinin gölgesinde kalmıştır. ( GENİŞ BİLGİ BKZ : ZAFERNAMEİ HAZRETİ SULTAN MURAD HAN RAHİMİZADE İBRAHİM ÇAVUŞ )

 

Gonca-ı bag-ı Murad:

Tatar Hanı isyanının bastırılması. 65a: Osman Paşa’nın Tebriz seferi (993/1585). 74a: Gazi Giray’ın Erzurum’da orduya katılması. 79a: Tebriz’in fethi. 85a: Tebriz hakkında bilgiler ve gelişen olaylar. 89b: Cafer Paşa’nın Tebriz’de alıkonulması. 91a: Osman Paşa’nın vefatı konuları ele alınmıştır. Gonca-i Bâğ-ı Murad manzum olarak yazılmış nadir tarih eserlerinden birisidir. Eser 1578- 1590 yılları arasında vuku bulan III. Murad zamanı Osmanlı İran münasebetleri hakkında bilgi veren en önemli kaynak eserlerdenGelibolulu Mustafa Ali ve Nusretname Adlı Eseri ,  Selaniki Mustafa’nın  yazmış olduğu Selaniki Mustafa Tarih-i Selanik’i ,adlı eserleri birlikte en önemli kaynaklardan biridir.( GENİŞ BİLGİ BKZ : GONCAI BÂĞI MURAD RAHİMİZADE İBRAHİM ÇAVUŞ )

 

Feth-i Tebriz]: İstanbul’da Tebriz seferini konu alan bu risaleyi manzum hale dönüştürmüştür. ( bkz RAHİMİZADE İBRAHİM ÇAVUŞ HAYATI TARİHÇİLİĞİ VE ESERLERİ )

 

Gencine-i Feth-i Gence:

Serdar Ferhad Paşa ve Eser 991-994/1583-1586 yılları arasındaki seferleri ve 998/1590 yılına kadar sınır boylarında vuku bulan askeri ve diplomatik gelişmeleri ihtiva eder. R.İ. eserinin giriş kısmında 996/1588 tarihinde İstanbul’a döndüğü zaman Azerbaycan ve Tebriz fetihlerini ihtiva eden bir risalenin telif olunduğunu belirtir.

Rahimizade İbrahim Çavuş’un üçüncü ve son eseridir. Bu eser, Özdemiroğlu Osman Paşa’nın sağlığında başlayan  Gence seferleri  ve İran Cephesi serdarlığı Özdemiroğlu Osman Paşa öldükten sonra Ferhad Paşa’nın serdarlığı yıllarında vuku bulan olayları ihtiva eden bir eserdir. ( Kaynak: RAHİMİZADE İBRAHİM ÇAVUŞ KİTABI GENCİNEİ FETHİ GENCE- .ottomanhistorians.com / Mustafa Eravcı )[5]

 

17.Hoca Sadettin Efendi (1536-1599) Tacü't-Tevarih (Tarihlerin tacı)

Meşhur âlim Ebussuud Efendi’nin talebesidir. 1571’de Sahn mertebesine çıkmış, 1574’te III. Murat’ın şehzade hanlığını yapmıştır. 1598’de şeyhülislam makamına getirildi. 1599’da vefat etti.

Hoca Saadettin Efendi kendi yaşadığı dönemi yazmadı. Eseri Osman Gazi’den I. Selim’in ölümüne kadar olan tarihi içerir. Sonuncu 5. cildi dönemin düşünür ve bürokratlarının biyografilerini barındırması açısından önemlidir.

Eser, Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan  Yavuz Sultan Selim 'in ölümüne kadar geçen dönemi anlatan önemli bir kaynaktır. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi,   Topkapı Saray III. Ahmet Kütüphanesi, Nuruosmaniye ve Ayasofya kütüphanelerinde yazma ve basma örnekleri bulunmaktadır. Sadeleştirilmiş basımı 5 cilt olarak İsmet Parmaksızoğlu tarafından hazırlanıp yayımlanmıştır.[6]

Eseri İsmet Parmaksız tarafından 5 cilt halinde Türkçe’ye çevrildi. İngilizce ’ye, Fransızca ’ya, Latince ’ye ve İtalyanca ’ya tercümesi yapılmıştır. ( bkz TACÜ'T TEVARİH HOCA SADETTİN OSMAN GAZİ GÖRDÜĞÜ RÜYA )

 

18.Gelibolulu Mustafa Ali (1541-1599) Künhü'l-Ahbar

Gelibolu’da Nisan 1541’de dünyaya geldi. İyi bir medrese tahsili yaptıktan sonra saraya intikal etmiş birçok himmetleriyle Lala Mustafa Paşa’nın hizmetine girerek Suriye ve Mısır’da bulunmuş, sonra uzun zaman defterdarlık yapmıştır. ( geniş bilgi bkz GELİBOLULU MUSTAFA ALİ KUNHUL AHBAR )

Fakat düşmanlarının entrikaları sonucu sancak beyi vazifesine indirilmiştir. Bundan sonraki hayatı açık değildir. Cidde’de 1599’da öldüğüne göre Arabistan’a sürgüne gönderildiği tahmin edilmektedir. 16. yüzyılın en şöhretlisi kabul edilen Mustafa Ali, bir genel tarih mahiyetinde olan Künhü’l-Ahbar adlı dört kısımdan oluşan bir eser yazmıştır. Bu eser Mustafa Ali’ye gerçek ününü kazandıran eserdir. İlmi-tenkitçi tarih anlayışıyla kaleme aldığı bu eser, okuduğu 160 kitabın özüdür. Sırasıyla Peygamberler Tarihi, İslam Tarihi, Türk ve Moğol Tarihi ve nihayet Osmanlı Tarihi anlatılır. Osmanlı tarihi 1596’da sona erer.

Yaşadığı dönemin gereği olarak ilim adamları için gerekli olan patronaj ilişkisi Mustafa Ali için de gerekli idi.Bu yüzden Künhü’l-Ahbar’a kadar olan bütün eserlerini sürekli birilerine ithaf etmişti. Ancak hayatı boyunca nişancılık makamını elde etmek istemesi, ancak bunu başaramaması üzerine kırgın ve dargın bir ruh haliyle yazdığı Künhü’l-Ahbar’ı diğer eserlerinin aksine hiç kimseye ithaf etmemiştir.

Mustafa Ali’ye göre Batı’nın etnolojisi ile Doğu’nun kültürü birleşecek, ortaya çok nadide ve eşsiz bir toplum çıkacaktı ve Osmanlı kültürünün kendine özgü kimliği, etnik ve dinsel toplulukların iç içe geçmesiyle doğrudan bağlantılıydı. Bu yüzden Osmanlı devletinin başarısı için Müslüman kimliği yeterli değildir. Bir siyasal yapılanma aynı zamanda İslami dini kültürle bağlantılı olarak olgun evrenselci entelektüel ve tinsel gelenekleri geliştirmek zorundaydı. Ali vücut ve ruh dikotomisinden (Birbirinin zıttı olan ancak biri olmadan diğerinin anlam ifade etmeyeceği şeyleri anlatan sosyal ve siyasal bilim terimi./ doğada olan zıtlıkların birlikteliği.) söz eder; Osmanlı sınır halkı güçlü vücutlar ve savaşçılar sağlıyordu, ruh ve zihin ise art bölgenin medreselerinden geliyordu. Yüksek kültürü sınır boylarına getiren âlimler gelecek kuşaklara öğrenme isteğini ve saygısını miras bıraktılar. Osmanlı devletinin büyük bir kültür oluşturmasını da bu sağladı.

Mustafa Ali’nin eserleri üçe ayrılır: Edebi, tarihi ve sosyal içerikli eserler. Mustafa Ali’nin diğer eserleri: Mihr-ü Mah’da aşkı anlatmıştır. Nadirü’l Meharib yazarın ilk eseri olup Bayezid-Cem arasındaki taht kavgasını anlatır. Eserleri Şunlardır:

Tarih:

• KUNHUL AHBAR. Menâkıb-ı Hünerverân. Hâlâtü'l-Kâhire mine'l-Âdâti'z-Zâhire. Fusûlü'l-Hallü ve'l-Akd fî Usûli'l-Harcı ve'n-Nakd. Nusretnâme. Fursatnâme . Nâdirü'l-Mehârib . Heft-Meclis . Zübdetü't-Tevârih . Mirkatü'l-Cihâd .Câmiü'l-Buhûr der-Mecâlis-i Sûr ( bkz GELİBOLULU MUSTAFA ALİ VE NUSRETNAME ADLI ESERİ )

Edebi:

• Dîvan . Farsça Dîvan . Mihr ü Mâh . Mihr ü Vefâ . Tuhfetü'l Uşşâk . Riyâzü's-Sâlikin

Sosyoloji:

• Nushatü's-Selâtin . Mevâidü'n-Nefâis fî Kavâidi'l-Mecâlis . Mehâsinü'l-Âdâb . *Hülâsatü'l-Ahvâl der-Letâif-i Mevâiz-i Sahîh-i Hâl . Tuhfetü's-Sulehâ

Diğer :

• Nevâdirü'l-Hikem . *Hakâyıku'l-Ekâlim . *Menşeü'l-İnşâ . *Münşeât;

 

19.Selaniki Mustafa (ö.1599) Tarih-i Selanik

Selaniki, Kanuni’nin son zamanları ile II. Selim, III. Murat ve III. Mehmet devirlerini yaşamıştır. Sokullu Mehmet Paşa’nın emrinde çeşitli görevlerde bulunmuştur. Kanuni’nin son ve 13. seferi olan Zigetvar seferine katılmış ve gördüklerini eserine nakletmiştir.

Eser Osmanlı’nın duraklama döneminin başladığı yıllara dair verdiği, tarihi,  ekonomik düzen, sosyal hayat, isyanlar, gündelik yaşam, adetler, törenler, bayramlar, gelenekler, sosyal ve sosyo-ekonomik sorunlar ile devri her yönden le alan yaklaşımı ile eşsiz belgeler sunmaktadır. Selanikli Mustafa’nın bu eseri o yılları her yönü ile alması yönünden oldukça mühim bir kaynak olmaktadır.

Selânikî Mustafa Efendi, üstlendiği görevlerden ziyade  Kanûnî Sultan Süleyman ‘ın saltanatının sonlarından III. Mehmed’in saltanatının ortalarına kadar olan dönemi (971-1008/1563-1600)  her yönü ile ele alan tarih eseri ile tanınmaktadır. [7]

Tarih-i Selanik adlı eseri 1563-1599 arası Osmanlı tarihinden bahseder. Selaniki’nin eseri bu dönem için çok önemlidir. Eserde Kıbrıs’ın Fethi (1571), İnebahtı Deniz Savaşı (1571) ve Tunus’un Fethi gibi önemli hadiseler vardır. Divan kâtipliği görevinde bulunduğu sırada devletin sır olarak kabul ettiği arşiv belgelerinin yönetiminden dolayı bu belgeleri bizzat görüp yazdığı için "birinci el kaynak" teşkil eder.

Mehmet Afşinli tarafından İstanbul Üniversitesi doktora tezi olarak 1989’da neşredilmiştir. ( bkz SELANİKİ MUSTAFA TARİH-İ SELANİK'İ )

 

20. Suzi Bey, Gazavâtnâme-i Mihaloğlu Ali Beğ 

931 (1524)’de ölen Sûzî Mehmed Çelebi,Gazavâtnâme-i Mihaloğlu Ali Beğ  isimli eserinde Fatih ve II. Bâyezid devri akıncı beylerinden Mihaloğlu Ali Beyin (ö. 913/1507) gazâlarını manzum olarak anlatır. Ali Beyin evlenmeden önceki gazâlarının anlatıldığı eser, onun bir Ulah  ban ‘ının kızı olan Meryem ile olan aşk hikâyesi ile biter.

Prizrenli Süzi Çelebi'nin  yazmış olduğu Mihaloğlu Ali Bey'in Rumeli'deki gazalarını konu edinen (1524) bu mesnevi türünün ilk örneklerinden biridir.  Bu mesnevi divan edebiyatımızdaki  pek çoğu tercümeye veya adaptasyona bağlı  mesnevilerden farklı olarak  özgün konusu  ile dikkat çeker. Eser tarihe uygunluk ve gerçeklik  kaygısından da uzaklaşmadan tarihte yaşamış bir kişiyi ve yaşanmış olayları ele almış, mesnevi tarzında yazılmış bir tarih kitabıdır.[8]

Mesnevî tarzında olan eserin girişinde Ali Beyin ceddi Köse Mihal’den de bahsedilmektedir. Sehî tezkiresinde 15 bin beyitten oluştuğu söylenen bu eserin bugün elimizde en fazla 1795beyitten oluşan nüshaları vardır. Yazarın eserinin mevcut nüshalarının eksik mi olduğu, yoksa 15 bin beyitten oluşması tasarlanıp da bitirilmemiş mi olduğu konusu çözülememiştir. ( bkz SUZİ ÇELEBİ HAYATI GAZAVATNAME İ MİHALOĞLU ALİ BEY

 

21. İshak Çelebi Selimnâmesi

II.Bâyezid dönemindeki 915 (1509)depremi ile başlamakta ve Şehzâde Ahmed’in Yavuz Sultan Selim’e karşI ayaklanması ve bunun bastırılması ile son bulmaktadır.

 Eser, II. Bayezid döneminde 915 (1509) yılında İstanbul’u harap eden zelzele ile başlayıp,  Sultan  II. Bayezıt ’in şehzadeleri arasındaki rekabet, Şahkulu isyanı,  II. Bayezıt ’in ölümü, Yavuz Sultan Selim’in cülûsu gibi olaylarla devam eden, daha sonraki bölümde Yavuz Sultan Selim’in tahta çıkışı, Şehzade Ahmed’in Yavuz Sultan Selim’e karşı isyanı ve bu isyanın bastırılması ile son bulur. Fakat burada garip olan şey;  yazarın bu eserini Sultan Süleyman’a sunması ve Yavuz’un ölümünden sonra bu eseri tamamlaması, Yavuz’un padişahlığı esnasındaki seferlere ve olaylara bizzat da vakıf olması, Yavuz’un padişahlığı  sırasındaki olayların içinde yaşaması hatta bir kısmının içinde  vazife almasına rağmen yazarın eserini Yavuz’un tahta çıkması ile kesmiş  olmasıdır.    Eser Yavuz’un tahta çıkışından önceki olaylarla ilgili, üç yıllık kısa bir dönemi anlatmaktadır. ( bkz geniş bilgi : KILIÇÇIZÂDE İSHAK ÇELEBİ SELİMNÂME (İSHAKNÂME)

 

22. Keşfî  Selimnâ-me’si

Keşfî  Selimnâ-me’sinde II. Bâyezid’in Yavuz’u yerine veliaht tayin etmesinden başlayıp, I.Selim’in ölümüne kadar geçen süredeki hadiseleri anlatır. Kanunî’nin tahta çıkması ile eserini bitirir. Keşfi’nin Selimnamesi’nin tam adı “ Bâğ-ı Firdevs-i Guzât, Ravza-i Ehl-i Cihâd veya Târîh-i Sultân Selîm Hân” dır.   Eser Yavuz döneminde yazılmış diğer Selimnamelerin tipik özelliklerini göstermektedir.

Selimname adlı eserini yazan Keşfi Yavuz’un hayatının çok büyük bölümünde onun en yakınlarında olan biri olarak oldukça değerli bilgiler vermektedir. Verdiği bilgiler bu yüzden birinci elden bir kaynak teşkil eder. Selimname klasik Osmanlı tarihleri gibi hazırlanmıştır. Sebeb-i telif bölümünde eserini dünyada ve ahirette bir makam elde etmek, hazırladığı eseri için dua edilmesine vesile olmak için yazdığını ifade eder.  ( geniş bilgi KEŞFÎ MEHMED ÇELEBİ SELİMNAME )

 

23. Ada’î-yi Şirâzî Selimnâme’ si

Ada’î-yi Şirâzî Selimnâme’ si manzum olarak Farsça kaleme alınmıştır. Eser Yavuz tahta geçmeden önceki olaylarla başlamakta, cülûsu,İran ve Mısır seferleri anlatıldıktan sonra hükümdarın 1520’de ölümü ile sona ermektedir.

 

24. Sa’d bin Abdülmüteal ise Selimnâmesi 

Yavuz’unİstanbul’a gelerek tahta geçmesinden ölümüne kadar olan hadiseleri an-latmaktadır. Bu eser İbn Kemal’in 8 ve 9. defterlerindeki bilgilerin hemenhemen aynısıdır. Ancak Kemalpaşazâde’de yer almayan bazı yanlışlıklar yapılmıştır. [9]

 

25. Celalzâde Mustafa’Selimnâme’si (Meâsir-i Selim Hânî),

I.Selim’inkardeşleriyle mücadelesini ve dönemini ihtiva eder. Ağır bir dille kalemealınan eserde müellifYavuz’un babasına karşı ayaklandığı görüşünü yalan-lama çabasındadır. Yavuz’un padişahlığının doğuştan takdir edilmiş birdurum olduğu üzerinde durur.

 

26. Kalkandelenli Sücûdî’ninSelimnâmesi 

Yavuz’un tahta geçişinden Mısır Seferinin sonuna kadar olan hadiseleri ihtiva eder. Silahdar kâtipliği yaptığı için Osmanlı ordusunda kullanılan silahlar hakkında çok teferruatlı olmasa da bazı bilgiler vermektedir. [10]

 Yavuz Sultan Selim’in  Mısır seferine çıkarken fetihlerini yazmak üzere Sücudî’yi de beraberinde götürdüğü fakat yazdığı  Sucudi’nin yazmış olduğu Selimname’yi ,  Yavuz Sultan Selim ’in beğenmediği ifade edilmektedir.

Selimaname’sinde anlattığı olaylar hakkında çok kısa  bilgiler vermiş, birçok olayı atlamış veya eksik bırakmış, bazıları hakkında da yanlış bilgi vermiştir. Sücudî’nin Selimname’si, yer yer esere serpiştirilmiş birkaç beyit de bulunan mensur bir eserdir.[11]

 

( Geniş Bilgi bkz : KALKANDELENLİ SÜCÛDÎ VE SELİMNÂME'Sİ )

 

KAYNAKÇA 

[1] ŞAHAMETTİN KUZUCULAR, LÜTFİ PAŞA TEVARİH-İ AL'İ OSMAN VE ASAFNAME, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32739

[2] SELİMNAME KOCA NİŞANCI CELALZADE MUSTAFA ÇELEBİ, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32741

[3] RAMAZANZADE MEHMET PAŞA (KÜÇÜK NİŞANCI) (Ö.1571) TARİH-I NİŞANCI, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32743

[4] MUSTAFA CENABİ EFENDİ TARİH- İ CENABİ, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32744

[5] RAHİMİZADE İBRAHİM ÇAVUŞ KİTABI GENCİNEİ FETHİ GENCE, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32747

[6] TACÜ'T TEVARİH HOCA SADETTİN OSMAN GAZİ GÖRDÜĞÜ RÜYA, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32751

[7] SELANİKİ MUSTAFA TARİH-İ SELANİK'İ, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32754

[8] SUZİ ÇELEBİ HAYATI GAZAVATNAME İ MİHALOĞLU ALİ BEY, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32755

[9] ] İsmail Hakkı Çuhadar, “Sucudi’nin Selim-Namesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal BilimlerEnstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri, 1988.

[10] Ahmet Uğur, “Selim-nameler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi , Ankara,1978, sy. 22, s. 375

[11] KALKANDELENLİ SÜCÛDÎ VE SELİMNÂME'Sİ, https://edebiyatvesanatakademisi.com/Arama.aspx?id=32759

KAYNAKÇA / İLGİLİ LİNKLER

1 Koca Nişancı Celalzade Mustafa Çelebi Eserleri
2 Neşri Tarihi Cihannüma
3 Rüstem Paşa Tevarih-i Al-i Osman
4 ORUÇ BEG TARİHİNDEN
5 Tevârîh-i Mülûk-i Âl-i Osman'dan : Osman bir ulu gazi kim ol,
6 Katip Çelebi Hayatı Eserleri Seyehatnameleri
7 Ahmet Cevdet Paşa Hayatı ve Eserleri
8 Aşık Çelebi Hayatı ve Eserleri 16 yy
9 LATİFİ VE TEZKİRETÜ'Ş ŞUARA
10 Osmanlı Tarihçileri Eserleri ve Eser Linkleri