Divan Edebiyatına  Kaynaklık Eden Başlıca Konular

Divan Edebiyatı  İran Edebiyatını örnek almış,   İslami Dönem İran edebiyatı ise  Arap edebiyatının klasik özellikleri ile  teçhiz edilmiştir.  İslami dönemin  İran ve Arap edebiyatları önceki dönemlerinden kopmuş edebiyatlar değillerdir. Özelikle İran edebiyatı   Şehname ve öncesinden gelen köklü  destan ve şiir kültürünün süregelen edebi kaynaklarını İslami devresine taşımaktan vaz geçmemiştir.  İslami kültürün ortaya koyduğu, edebi ve kültürel değerleri de bünyesine katmış, Müslümanlığı İranlılardan öğrenen Türkler de bu birikimleri İran ve Arap edebiyatından alıp kendi  mayasından da aldığı kültürel zenginliklerle besleyerek Divan Edebiyatını vücuda getirmiştir.

İslami Edebiyatı meydana getiren Arap, İran ve Türk edebiyatı  doğal olarak, Urdu, Hint, Afgan edebiyatları ile Yunan ve Bizans kültür dairelerinden de çeşitli   konuları almaktan uzak duramamıştır. Yani Hint, fabllarının, Hint kökenli hikâyelerin, esatir inanç ve Hint Felsefesinin pek çok motifi  bu yollarla Divan edebiyatına da girmiş,   Yunan filozoflarının kimi öğretileri,   Eski Anadolu ve Ege uygarlıkları ile  Roma kültürünün devamı olan Bizans  medeniyetinden de  kimi, efsaneleri  ve hikâyeleri alarak zenginleşmiştir.

Tüm bu etkilere rağmen  Divan Edebiyatına  kaynaklık Eden başlıca konular şunlardır.

1.Kur’an-ı Kerim: Kuran ı Kerimde yer alan,  sureler, ayetler, Kuran da yer alan kıssalar, hikâyeler, sözü edilen olaylar,  peygamberlere ait hikâyeler  sure ve ayetlerin işaret ettiği pek çok dini unsurlar, telkinler vb divan edebiyatçılarının ele aldıkları   konularda belirleyici olmuştur.  Kur’ân-ı Kerim’in inanç ve ibadetlerle ilgili konuları, Hz. Muhammed’den önceki peygamberlerle ilgili ayetleri ve  kıssaları, iktibas ve telmihlerle kullanılmış,  divan şairlerinin inanç esaslarını  Kuran – Kerim oluşturmuştur.

2. Hz. Peygamber(s.a.v.)’in söylediği sözler ve yaptığı işler olan hadisler  diavn edebiyatının  ikinci  inanç kaynağıdır. Divan edebiyatının hemen her  eserinde hadislere, ayetlere, surlere,  telmih veiktibas vardır.

3.Dini İlimler:

Kelam ( Allah’ın birliğinden bahseden ilim) , fıkıh ( Dinin usul ve kaidelerini inceleyen bilim) , akait, tefsir ( Kuran’ın yorumu)  gibi dini ilimler  divan edebiyatının  konularına tesir eden hatta konularının oluşmasına zemin hazırlayan kaynaklar olmuşlardır.

4.İslam Tarihi:  Peygamberin, halifelerin,  Hz Hamza, Hz Hasan, Hz Hüseyin gibi  İslam tarihine geçmiş önemli kişiler ve sahabelerin, Bedir, Uhud, Yemame, Yermuk gibi önemli savaşların ve fetihlerin, mezhepleri kuran imamların,  Muaviye, Yezid, Harun Reşit gibi hükümdarların,  isimleri, hizmetleri, savaşları gibi meşhur  olaylar, konular ve kişiler   divan edebiyatına kaynaklık eden konuların başındadır.

5. Peygamberler,  Melekler, Veliler, Evliyalar,Şeyhler ve Tarikat kurucularına dair  mucizeler, kerametler, kıssalar ve menkıbeler:

Peygamberlerin mucizeleri ( Hz, Musa, İsa, Davud, Hz Muhammet, Hz Süleyman,  Hz Yusuf, Hz İbrahim,  Hz. Danyal, Hızır, İlyas, Nuh, Yakup, Eyyup vb)  velilere, şeyhlere,  tarikat büyüklerine ve dervişlerine ait kıssalar, kerametler,  ve menkıbeler ( Mevlana, Hacı Bektaş –ı Veli, Yunus Emre, Ahmet Yesevi, Hallac-ı Mansur, İbrahim Edhem, Veysel Karani,  Cebrail ( Cibril), Azrail, İsrafil,  Cüneyd-i Bağdadi, Beyazıt Bestami , Abdal Musa , Hacı Bayram-ı Veli vb ) 

Nuh peygamberin gemisine ol
İblîs’e kuyruğuyla vermiş yol            Şeyhî

Avâzeyi bu âleme Dâvud gibi sal
Bakî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş             Bakî

Eğer mahiyetin lutf ile kahrın bilmek istersen
Anı var derd ile Eyyûb gibi meşhûr olandan sor          Zâtî

6- Tarihi ve Efsanevi Kişilerin Maceraları: Arap, İran, Hint, Yunan  tarihi, kültürü  ve esatirlerine ait şahsiyetler ve onlara isnat edilen olaylar,  menkıbeler vb  Divan edebiyatının başlıca kaynakları arasındadır.  Efsanevi özellik taşıyan pek çok isim üzerinde durulmuş, kimileri tarihi kimileri, tarihi efsanevi kimileri ise tamamen hayali olan, tarih, gerçek, hayal, efsane ve inanç karışımlı  kişiler ve  olaylar divan şiiri ve nesrinin konuları olmuşlardır.

7.Arap ve Mezopotamya  Kaynaklı Kişiler ve unsurlar :  Lokman Hekim , Âsaf , Ases  ,Azer, Bakıl,  Belam ı Baur,  Hükm-ü Karakuşi, Ahfeş'in Keçisi, Nemrud, Şeddad, Bahtek, Belkıs Saba Melikesi, Behlul-ı Dana, BABİL VE BABİL KUYUSU, Harut , Marut, Bağdâd, Dârü’s-Selâm, Dürr-i Yekta - Dürr-i Yetim, Ebced Han- Ebced Okuyan, Ebu Hureyre:, Ebu Lehep, Ebu Cehil ,

Şah-ı aşkım âlem-i mânâ müsellemdir bana
Sernigün peymâne-i Cem Tâc-ı Edhemdir bana         Nef’î

Kıl tefâhür kim senin hem var benim teg âşıkın
Leylâ’nın Mecnûn’u Şirin’in eğer Ferhâd’ı var                         Fuzûlî

8. Acem Kaynaklı Kişiler ve Unsurlar: İran destan, mit ve esatirlerinden gelen çok sayıda,  tarihi olay tarihi ve efsanevi kişiler  divan edebiyatında kullanılmıştır.  Anka ( Zümrüd-ü Anka- , Berehmen , Bihzad , Behram – Gur , Behmen, Feridun, Cem, Dehhak, Bijen, Dara, Ehrimen, Hürmüz,  İsfendiyar,  Tebriz, Üryan baba,  Zerdüşt, geyvani, sahtiyan,  duhter-i rez, nevruz,  Came- Damen - Pirahen,  Mani, Şiraz, Isfahan, Semerkand ,  diğer ,hikaye, destan ve efasenvi kişileri vb

Yunani Karakterler ve Unsurlar: Eflatun ( Felatun) , Bokrat- Hipokrat - ( Bukrat) İskender( Skender- Zülkarneyn) Aristo ( Risto)  Vamuk  u Azra, Meryem- Rişte-i Meryem, Diyojen, Kayser,  Nergis ( Narsios), Deyr, zünnar, Çelipa, Büt-i Tersa, ayazma, haç, papaz, savm- ı meryem,  Risto’nun  ( İskender) aynası , filorin, filore vb…

Hint –Çin Kaynaklı Unsurlar: Büt- i çin,  Fağfur,  Ayine-i gerdan, satranç, Hüsrev i Dehlevi, Pehlevi, Sümnat, Gücerat,  Hint kaynaklı fabllar, hikayeler,

9- Tasavvuf:

Divan edebiyatında tasavvufun önemli bir yeri vardır. Vahdet-i Vucut, Vahdet-i Mevcud, Vahdet-i Mutlak düşüncelerinden oluşan tasavvuf inancı Hint ve Yunan felsefesinden ve inançlarından da etkilenmiş, Panteist düşüncelere, Kuran’dan ve hadislerden delaletler bulan Sufiler tarafından geliştirilmiştir.  Devr  inancı içinde  birçok tasavvufi görüşler ortaya çıkmış,  Batını, Melami, Harici ve Sünni  inançlı pek çok tasavvufi, görüş ve tarikat ortaya çıkmış, bu görüşler ve farklılıklar divan edebiyatının ana konularından ve kaynaklarından  birini oluşturmuştur.

Tasavvufi düşüncelere içten inanan şairler olduğu gibi, şarap, sevgili, âlem, eğlence ile ilgili dünyevi zevkleri tasavvufi kılıflar bularak anlatan;   esasında esas amacı maddi zevkler ve eğlencelere kılıf uyduran şairler de vardı.

 İslam mistisizminde   bu kelimeyi ilk kullanan Ebu Hişam’dır.

Vahded-i vücud:  Âlemdeki varlıklar ve canlıların   Mutlak varlığın âlemdeki görüntüsü olduğuna inanan tasavvufi düşünceyi ifade eder. Varlığın birliği demektir.

Vahded-i Mutlak: Her varlığın Allah'tan geldiğini ve aslına döneceğini ifade eden devr inancı içinde, her şeyin aslına rucu edeceğini savunan tasavvufi görüş.

Vahdet-i Mevcud:  Alemde Mevcud olan her şey Allah’ın görüntüsüdür . Allah kendi zatını görmek dilemiş ol deyince âlem olmuştur.

La mevcuda illallah: Allah’tan başka mevcut yoktur.

Tecelli: Bu dünya niçin ve nasıl meydana gelmiştir.

Devr:  İlahi nurdan kopan  can’ın mebde ve mead arasında geçen nuzul ve  huruç  devirlerini ortaya koyan düşüncedir.

Ayan-ı sabite: Yaratılan her şeyin sonradan alacağı şekillerin tecelli anında Allah'ın sonsuz ilmiyle belirlenmiş olmasıdır.

10.- Çağın İlimleri:

Matematik, Felsefe, Hikmet, Kimya, Simya, Astronomi, Asroloji, İlm- i nucum, ilm i remz, ilm-i huruf,  ilm-i hikmet, ilm –i  tababet, İlm-i Kıyafet, ilm-i heyet, beyan, meani, belagat   gibi devrin ilimleri divan edebiyatının   kaynaklarından olmuşlardır.

Kimyâ ilmi kimi etti ganî
Simyâ sime batırmaz elini          Vehbî

11- Türk Kültürüne Ait Unsurlar

Divan edebiyatında yerli hayat, Türk destanları, eski Türk inançlarından gelen  kimi unsurlar, inanışlar, adetler, gelenekler, deyimler, atasözleri, nazım türleri( Şarkı, Tuyug, Kıta) , batıl itikatlar, eğlenceler, silahlar, savaşlar, afetler, şehir tasvirleri, sosyal hayat, devrin şahsiyetleri evliyalar,  yerli efsaneler, tipler,  vezirler, padişahlar, devlet adamları,  araçlar, gereçler, şehirler, giysiler, alet ve edevatlar , ( Ahu-yu Hoten,  Sadabad, Edirne, İstanbul, Bursa, Belgrad, Türk –i Perizat ) mimari eserler, sosyal hayata dair unsurlar vb  divan edebiyatının kaynakları arasındadır.  

Şeyhî’nin Har-nâme’si, Fuzûlî’nin Şikâyet-nâme, Şehrengizler,  Tarih Eserleri, Sur nameler,  gezi, tarih,  cografya, denizcilik, meslekler,  tezkireler, veli, şey, tarikat üyeleri hakkında yazılan menakıpnamaler, gazaname,  gazavatname,  fetihnameler,   tezkireler, bir çok mesnevilerin konusu, ( Şeyh-i Harname,  Talıcalı Yahya: Şah u Geda vb )  sefaret-nameler vb Türk kültürüne ait unsurlar olarak belirmişlerdir.

Zannetme duhter-i rezi rind ile gizlidir
Onunla şeyh efendi de babalı kızlıdır          Nedîm

Gam gitse aceb mi yine ıyd-ı ramazandır
Iyd-i ramazan revnâk-ı bâzâr-ı cihândır     Nef’î

12- Dil, Atasözleri, Deyimler, Tamlamalar, Terkipler

Divan Edebiyatının dilini Türk, Arap ve Acem edebiyatının   kelime, birleşik kelime, terkip ve tamlamaları oluşturur.  Terimler,  dini ve ilmi tabirler, mazmunlar sıfatlar ve benzetmeler genellikle Arapça ve Farsça, filler deyimler ve atasözleri Türkçe olarak kullanılmışlardır.

Eşkimi ifşâ ederse ol güle bülbül nola
Darı ekmez serçeden korkan meseldir serverâ           Cemâlî

KAYNAKÇA / İLGİLİ LİNKLER