Âşık Edebiyatı Anlatı ve Şiir Türleri

Âşık edebiyatı adı altında topladığımız edebiyat yaratılarını başlıca iki türe ayıran Boratav (1942), bunları anlatı ve şiir türü olarak değerlendirmektedir. Anlatı türünde, uzun birtakım kahramanlık romanlarıyla aşk romanları ya da daha kısa birtakım türkülü hikâyeler meydana gelmiştir; halk hikâyeleri, ya da sadece hikaye adı verilen bu yapıtlar da âşık yaratmalarıdır. Yine Boratav (1968), "Âşık Edebiyatı" başlıklı incelemesinde âşık şiirini, kullanılan başlıca konuları göz önünde bulundurarak, tür bakımından şöyle sıralamaktadır:

• Destanlar, uzunca parçalardır (dörder dizelik "hane"lerin sayısı sekseni yüzü bulabilir, buna karşılık on "hane"yi aşmayan destanlar da vardır). Bu destanlar, askeri, siyasal, toplumsal önem taşıyan bir olayı, örneğin bir komutanın kahramanlıklarını, başarılarını, bir su baskınını, bir haydutun ettiklerini, bir hastalık salgınını, bir kıtlık olayını vb. anlatır.
• Güzellemeler, genellikle güzelliğin ya da özellikle bir güzelin övgüsünü yapan şiirlerdir. Bu lirik parçaların ana konusu sevgidir, aşktır. Ancak, duyulan iç yükümünden, arkadaşlıktan ötürü insanlara yapılan her türlü övgü, kısacası, duygusal bir hava taşıyan her türlü şiirsel yaratı bu ulama girer. Güzellemeler, âşıkların kullandıkları bütün öbür şiir türleri gibi, destan dışında oldukça kısadır; hane sayısı en az 3 olur, 10'u aştığı da pek seyrek görülür.
• Taşlamalar, toplumsal ya da bireysel yergi, eleştiri yapan parçalardır.
• Koçaklamalar, kahramanlık konulu türkülerdir ama destana göre daha kısa, daha sınırlı, buna karşılık, daha şiirli, deyişli daha zengin imgeli bir tür meydana getirirler; destan ise büyük bir anlatım yetkinliği aramadan olayları düzce bir deyişle dile getirmekle yetinir.
• Ağıtlar, acıklı olaylar karşısında yakılır. Ağıt yakılmasına yol açan en önemli olay, ölümdür; özellikle toplumsal anlam taşıyan ürkünç bir olayın ardından gelen ölümler... Ancak, seferberlik, deprem gibi, ortaklaşa duyulan birtakım acılar, üzücü başka olaylar da, ağıt adı yakıştırılan şiirler düzülmesine yol açmıştır.
• Muammalar ise, âşık geleneğinde, bilmecelere karşılık olan biçimlerdir. Âşık edebiyatının en önemli temsilcileri arasında Köroğlu, Kuloğlu, Karacaoğlan, Öksüz Dede, Kayıkçı Kul Mustafa, Dadaloğlu, Erzurumlu Emrah, Seyrani, Deliktaşlı Ruhsati, Serdari, Şenlik, Celali, Hicrani, Kağızmanlı Hıfzı, Cemal Hoca, Âşık Veysel adları anılabilir.

Pir Sultan Abdal ve Kul Himmet ise yaşadıkları çevre ve işledikleri tema bakımından bir yanıyla âşık şiiri içerisinde değerlendirilebilecekleri gibi, şiirlerinin tematik özellikleri nedeniyle tekke şiiri içerisinde de değerlendirilebilecek nitelikte ozanla- rımızdır. Ancak, tam bir çerçeve oluşturmak için, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet, Balım Sultan gibi şahsiyetleri kendine özgü terimleri, duygu ve duyuş özelliklerini taşıdıkları için Alevî-Bektaşî zümre edebiyatı kapsamında ele almak bize daha doğru gelmektedir.

Âşık Edebiyatının Genel  Özellikleri:

1)Aşık veya ozan denilen kişilerin, saz eşliğinde söyledikleri şiirlerden oluşur.

2) Genelde sözlü olmasına rağmen şairler, şiirlerini "cönk" dedikleri defterlerde toplamışlardır.

3) Şairler, sazlarını omuzlarına alarak köy köy, kasaba kasaba, şehir şehir dolaşmışlardır.

4) Şiirlerde anlatım içten, canlı ve yalındır.

5) Şairler, halkın içinden çıktığından halk dilini kullanmışlardır. Bu sade dil 18. ve 19. yüzyıllarda bazı şairler tarafından Divan Edebiyatı'nın etkisinde kalmasıyla eski arılığını kaybetmiştir.

6) Nazım birimi dörtlüktür.

7) Koşma, semai, destan, varsağı gibi nazım şekilleri kullanılmıştır.

8) Hece ölçüsünün 7'li, 8'li ve 11'li kalıplarına ağırlık verilmiştir.

9) Aşk, tabiat, gurbet, ayrılık, ölüm, özlem, kıskançlık, yiğitlik, toplumun sorunları, insan davranışları, bunlarla ilgili eleştiriler konu olarak işlenmiştir.

10) Şiirlerin son dörtlüğünde şairin adı veya mahlası geçer.

11) Göz kafiyesi anlayışı yerine, kulak kafiyesine ağırlık verilmiştir. Yani kafiye için aynı sesin kullanılmasına gerek yoktur. Buna göre p/b , ç/ş, t/d, l/ n gibi seslerle de kafiye yapılmıştır.

12) Genellikle yarım ve cinaslı kafiye kullanılmıştır.

13) Benzetme (teşbih) ve kişileştirme (teşhis) dışında edebi sanatlara fazla yer verilmemiştir.

14) Bazı ürünlerde yöresel özellikler görülür.

15) Şiirler genellikle hazırlık olmaksızın irticalen yani içe doğduğu gibi söylenir.

16) Divan Edebiyatı'nda görülün kalıplaşmış benzetmeler (mazmun) Halk Edebiyatı'nda da vardır. Buna göre sevgili anlatılırken yeşil başlı ördek, inci diş, elma yanak, badem göz, kiraz dudak, keman kaş, sırma saç, selvi boy gibi benzetmeler kullanılmıştır.

17) Divan Edebiyatı daha çok düşünceye önem verdiği için soyut bir edebiyattır. Halk Edebiyatı'nda ise şair gördüğünü, yaşadığını anlatır. Bu nedenle Aşık Edebiyatı, somut bir edebiyattır. Ayrıca Divan Edebiyatı'nda sevgilinin tipi çizilir, adı söylenmez. Halk Edebiyatı'nda ise sevgilinin adı (Elif, Ayşe...) vardır.

18) Şiirler, işlenen konulara göre "koçaklama, güzelleme, taşlama, ağıt" gibi adlar alır.

19) Âşık Edebiyatı hayali olaylardan çok, gerçekçiliğin ön plana çıktığı bir edebiyattır.

Âşık Edebiyatı'nın yüzyıllara göre en önemli temsilcileri şunlardır:

16. yüzyıl: Köroğlu, Kul Mehmet, Aşık Garip, Aşık Kerem

17.yüzyıl: Karacaoğlan, Kayıkçı Kul Mustafa, Aşık Ömer, Kuloğlu, Ercişli Emrah

18.yüzyıl: Gevheri

19.yüzyıl: Dertli, Dadaloğlu, Erzurumlu Emrah, Bayburtlu Zihni, Seyrani, Ruhsati

20.yüzyıl: Âşık Veysel, Âşık Ali İzzet, Âşık Murat Çobanoğlu, Âşık Reyhanî, Âşık Şeref Taşlıova.

NOT: 19. yüzyıl halk şairlerinden Dadaloğlu, Divan şiirinden etkilenmemiş, böylece aynı yüzyıldaki halk şairlerinden ayrı yol izlemiştir.

 Önemli Halk Ozanlarımız ( İlgilendiğiniz isme tıklayınız )

Kayıkçı Kul Mustafa ,  Katib , Erzurumlu Emrah ,  Erzurumlu Aşık Sümmani  ,  Divriğili Deli Derviş Feryadi ,  Aşık Yemini Derviş Muhammet ( Malatya- Arguvan) ,  Aşık Ferrahi ,  Kağızmanlı Hıfzı  ,  Musa Merdanoğlu  ,  Posoflu Aşık Müdami ,  Deliktaşlı Ruhsati , Âşık Zülali,  Âşık Şenlik,  Ercişli Emrah  ,  Âşık Ardanuçlu Efkari, Şarkışlalı Âşık  Şarkışlalı Talibi Çoşkun ,  Kaygusuz Abdal  ,  Kul Himmet Üstadım , Arapgirli Aşık Fehmi Gür,  Tokatlı Nuri …

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız Sitemize üye olarak ve  bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya [email protected]