UYGUR TÜRKÇESİNİN DİL ÖZELLİKLERİ

Gabain, Uygur metinlerini y ve n ağzı olmak üzere iki ağız grubuna ayırır. Göktürkçedeki n (ny) sesini n’ ye çeviren metinler n ağzını, yiye çevirenler ise y ağzını oluştururlar. Mani metinleri çoğunlukla n, Burkan metinleri ise y ağzını temsil eder. Göktürkçe ile Uygurca arasında sesler, ekler ve söz varlığı açısından fazla fark yoktur. 
 

Uygur Türkçesinin Ses Özellikleri

(

1. Köktürkçenin n’si Manici Uygur metinleri ile Köktürk harfli Uygur metinlerinde n, Burkancı Uygur metinlerinde ise y’dir.

Örn:

anıg ~ anıg/ayıg (kötü)

kon ~ kon/koy (koyun) vs.

1. Köktürkçede kelime içi ve kelime sonundaki b sesleri çoğunlukla w olmuştur.

Örn:

ebir- > ewir (çevirmek)

sebin- > sewin- (sevinmek) vs.
Uygurların Başkentinde bulunan Tnarıça- Mu'nun Heykeli ( Bu Heykel Uygurlardan çok öncesine aittir.)

Kaynak: isa Sarı:https://www.kurgun.com/plugins/content/ders_notu/i_sari)
 

Biçim Özellikleri

1. Göktürkçede sadece kisi, konçuy gibi insanla ilgili kelimelerde kullanılan +lAr çokluk eki, Uygur Türkçesinde her türlü isim, sıfat ve zamirde kullanılabilir hale gelmiştir.

Örn:

bu-lar (bunlar), köl-ler (göller) vs.

1. Köktürkçede ilgi hali eki ünlülerden sonra +I, ünsüzlerden sonra ise +nI biçimindeyken Uygurca’da her iki biçimde de +nI biçimindedir.

Örn: te riler- i > te riler - ni vs.

1. Yükleme hali eki Köktürkçede de Uygurcada da üç türlüdür (+(X)g, +nI, +n), fakat Uygurca’da bazen +nI ekinin anılan zamirler dışında da kullanıldığı görülür. Örn: te ri-ni, buz-nı vs.

ç. Göktürkçede bulunma hali eki +DA çıkma hali için de kullanılırdı. Uygurcada ise çıkma halinin asıl eki +DIn’dır.

Örn: orunlık-tın (tahttan), töpü-din (tepeden) vs.

1. Uygurcada Köktürkçeden farklı olarak -yUK ekli görülen geçmiş zaman vardır.

Örn: tüse-yük men (düs gördüm), ba-yuk sen (bağladın) vs.

1. Köktürkçede gelecek zaman -DAçI eki ile yapılırken Uygurcada -gAy ile yapılmaya başlandı.

Örn: barma-gay sen (gitmeyeceksin), bir-gey biz (verecegiz) vs.

Söz Varlığı

Morris  Swadesh  tarafından  yüz  temel  kelimenin karşılığı hazırlanmıştır.

Örn: 1. ad: ad/at | 2. ağaç: ıgaç/sögüt | 3. ağız: agız | 4. ateş/od: ot | 5. ayak: adak. gibi.

Göktürkçe  ile  Uygurcayı  birbirinden  ayıran  alan dindir. Uygurcada bulunan Mani ve Budist dinlerine ait olan kelimeler Göktürkçede yoktur. Sanskritçe, Çince, Soğdakça ve Toharcadan alıntılanan kelimeler  Türkçenin  yapısına  uydurulmuştur. 

Örn: Skr. jâtaka > Çatik veya Skr. Sûtra > Sudur vs. gibi.

BURKANCI EDEBİYAT VE UYGUR TÜRKÇESİNE ÖRNEK BİR ŞİİR

Adkaşu turur kat kat tagda, amıl aglak aranyadanta
Artuç sögüt altınınta, akar suvlukta
Amrançıgın uçdaçı kuşkıyalar tirinlik kuvraglıkta
Adkagsızın mengi tegingülük ol, anı teg orunlarta
 

Sıra sıra, kat kat dağlarda, sâkin (ve) tenha aranyadan’da,

Ardıç ağaçları altında, akar su(lar) boyunca,

Sevinçle uçuşan kuşçukların toplandığı yerlerde,

Hiçbir şeye bağlanmadan huzura ermeli, öyle yerlerde!

İç tering kat bük tagta, irteki söki aranyadanta
İdiz tikim kayalık basguklug erip idi tikisizte
İmirt çogurt sögüt arasınta inçge kök suv kıdıgınta
İlinmeksizin dyan olurguluk ol, anı teg orunlarta

İç içe, derin, kat kat dağlarda, eski (ve) kadim aranyadan’da
Yüce (ve) yalçın kayalık doruklar altında, tam sessizlik içinde,
İmirt, çoğurt ağaçları arasında, ince mavi suların kıyısında,
Hiçbir şeye ilinmeden dyân’a dalmalı, öyle yerlerde!

Sengir bulung tering tagta, seviglig aranyadanta
Sermelip akar suvluk erip sep sem aglakta
Sekiz türlüg yiller üze tepremetin, serilip anta
Sere yalnguzın nom mengisin tegingülük ol, anı teg orunlarta

Girintili çıkıntılı yüce dağlarda, sevimli aranyadan’da,
Süzülüp akan sular arasında, ıpıssız tenhalıkta,
Sekiz türlü yel ile kımıldamadan dinlenip orada,
Sabırla, yapayalnız, dinî huzura ermeli, öyle yerlerde!

Kökerip turur körkle tagta, köngül yaraşı aglak orunta
Köp yigi telim sögütlüg erip köpirip turur kölmen suvlukta
Köz başlap kaçıgların yıgınıp közünmiş bililmişçe [orun]larta
Küsençigsizin mengi tegingülük ol, anı teg orunlarta
 

Göğerip duran güzel dağlarda, gönle uygun tenha yerlerde,
Sık (ve) yoğun söğütlüklerde ve köpürüp duran gölcüklerde,
Göz başta bütün duyulardan sıyrılıp, her şeyin görünür, bilinir gibi olduğu yerlerde,
Hiçbir arzu beslemeden huzura ermeli, öyle yerlerde!

İLGİLİ SAYFALARIMIZ VE LİNKLERİ

• ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDEKİ BAZI EKLER VE BU EKLERİN ÖZELLİKLERİ
  Irık Bitig ( Uygur Fal Kitabı)
• BİLİNEN İLK TÜRK ŞAİRLERİ VE ŞİİRLERİ ( Uygur şairleri)
• Şehzade İle Aç Pars Hikayesi ( Uygur Metinleri)
• UYGUR ALFABESİ ( Eski ve Yeni)
• UYGUR DESTANLARI
• UYGUR GÖÇ DESTANI
• Uygur Manici Budacı Nesir Eserleri
• Uygur Manici Budacı Şairleri ve Eserleri
• Uygur Manici ve Budacı Şiiri ve Tüm Özellikleri
• UYGUR TÜREYİŞ DESTANI
• UYGUR TÜRKÇESİNİN DİL ÖZELLİKLERİ
• Uygurların İnançları Resim Sanatı Etkileri Yrd. Doç. Dr. Metin YERLİ
• Abhidharma - Abhidhamma

Kaynak:

• Anonim: https://www.metin2forum.biz/turk-dili-ve-edebiyati-turkce/38264-burkanci-edebiyatta-nesir.html
• Prof Dr. Turgut Karacan, CU.SBE,TDE, Yüksek Lisans Ders Notları, Sivas,
• Anonim: https://www.turkdiliveedebiyati.com/islamiyet_oncesi-t2298.0.html
• https://dogankaya.com/fotograf/castani_bey.pdf

Edebiyat Dil bilim, Kültür, Folklor, Geleneksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, ve Araştırmalarınız bize başvurarak bu sitede Paylaşabilirsiniz.
 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya [email protected] 

KAYNAKÇA / İLGİLİ LİNKLER