Kıpçak Türkçesinin önemli bir kolunu oluşturan, Mısır, Suriye sahasındaki  Memluk Kıpçak Türkçesi ile bir hayli eser üretilmiştir.

Mısır, Suriye Kıpçakçası veya Arap harfli Kıpçak Türkçesi, XIII. yüzyılın ortalarından XV. yüzyılın sonuna kadar Mısır ve Suriye'de hükümran olmuş olan ve Yavuz Sultan Selim’in tarihe gömdüğü Memlûk Sultanlığı sahasında oluşan sözlük türü eserlerden biridir. Eski Kıpçak Türkçesine ait  oluşan edebi mahsullerin pek çoğu hatta  Codex Cumanicus dışındaki eserler, Güney Kıpçak Kuman sahasında yanı Memluk devleti sınırları ve kültür dairesi içinde yazılmış eserlerdir. Codex Cumanicus ise Kuzey Kıpçak Kuman sahası eseridir. ( BKZ Codex Comanıcus Kuman Kıpçak Kitabı ve Sözlüğü )

Bu eser, Memluk sahasında ortaya konulan edebi mahsullerden biridir.  Kıpçak Kuman sahasında oluşan eserlerin büyük kısmı  sözlük niteliği taşır.  Bu döneme ait Türkçe, Arapça  olarak  teşkil edilen sözlük ve gramer kitapları, Türkçenin kelime varlığı ve tarihi için çok değerli kaynaklardır.

Bu eser Arapça - Türkçe olarak hazırlanmış bir sözlük ve gramer kitabı şeklindedir.  Eserin yazılış  amacı ise Araplara Türkçe öğretmek maksatlıdır. Mısır ve civar memleketlerde kurulan Memlûk hâkimiyeti sırasında,  Mısır Suriye, Irak ve Güneydoğu Anadolu’da, hâkim zümre Türklerden oluştuğu için  diğer ahalinin  Türkçeyi öğrenmek ihtiyacını duyması bu sahada bu tür eserlerin oluşmasını zorunlu hale getirmiştir.   ( BKZ MEMLUK ( KIPÇAK ) SAHASI EDEBİYATI )  Bu  amaçla yazılmış eserlerden biri olan Et Tuhfetü’z Zekiyye fi’l Lûgati’t Türkiye, Türkçeyi öğretmek maksatlı yazılmış  sözlük ve gramer kitabı olmasına  rağmen atçılık, aletler, araç ve gereçler vb. Konularından bahseden kıymetli bir eserdir. Memluk sahasında sözlük çalışmaları dışında mesneviler de yazılmış, fıkıh, okçuluk, binicilik konularında da eserler verilmiştir. Nitekim Memluk sahasında bu amaçla yazılmış olan birçok eser daha vardır. Bunlardan diğer birisi ise KİTÂBÜ'L _İDRÂK Lİ-LİSÂNİ' L ETRÂK adlı eserdir.

Memluk devleti içerisinde Türk nüfusun artması Arapların Türkçeyi öğrenmesini bir ihtiyaç haline getirmiş bu sebepten bu amaçla bir kaç eser ve sözlük oluşturulmuştur. Bu eser de bu amaçla yazılmış bir kaç esreden biridir.  Eser, Türkçeyi tüm yönleriyle ele alan Türkçe, Arapça sözlük şeklinde yazılmış bir eserdir.[1]

Eserin adının  Türkçeye çevirisi   “ Zekilerden Türk Dili İçin Bir Hediye “ anlamındadır. [2] Et Tuhfetü 'z zekiyye fi 'l lugati 't Türkiye, Besim Atalay  tarafından incelenmiş ve 1945 yılında  TDK yayınları içinde basılmıştır.

Eser Kuman Kıpçak sahası eseridir. Bilindiği gibi  Bizans kaynakları Kıpçak Türklerine Kuman ismini vermiştir.

15. asrın başlarında yazılmış Arapçadan Türkçeye sözlük ve gramer halinde yazılmış kitapta:“ Arapça sözcüklere çoğu zaman birden fazla Türkçe sözcük karşılık olarak verilmiştir. Yine Arap sözlükçülük kurallarına uygun olarak, sözcükler isimler ve fiiller ayrı ayrı sıralanmış, ayrıca eserin gramer kısmında da Kıpçak Türkçesinin genel dil özellikler, yine Arapça sarf ve nahiv kurallarına göre örneklerle işlenerek verilmiştir “ (ÖZYETGİN, 40).

Eser, 1425 ten önce yazılmış ve  9 Külliyat halindedir. Eserin bilinen tek nüshası  vardır ve   bu nüsha 1945’te Besim Atalay tarafından neşredilmiştir.

Eser, Kıpçak Türkçesi metinleri taranarak  bu sözlüklerde ve eserlerde geçen kelimeler bir araya getirilerek “Kıpçak Türkçesi Sözlüğü” adı altında neşredilmiştir.  (2003)

Eseri çağdaş dilimize kazandırarak yayımlayan Besim Atalay’ın eserin arka kapağındaki yazısı şu şekilde biter. “ Et-Tuhfetü'z-Zekiyye fi'l-Lûgati't-Türkiyye 'Türk diline güzel kokulu hediye' (bundan sonra Et-Tuhfetü'z-Zekiyye olarak anılacaktır) adlı Arapçadan Türkçeye sözlük ise, başka hiçbir kaynakta yer almayan Türkçe kelimeler barındırması ve çeşitli dil bilgisi kurallarını aktarması dolayısıyla tarihî dil araştırmalarına önemli bir kaynak teşkil edebilecek niteliktedir.” ( Atalay B. Ettuhfet-Üz-Zekiyye-Fil-Lügat-İt-Türkiyye, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1945. — 431 s.)

MEMLUK KIPÇAK SAHASI ESERLERİ

Memlûk Kıpçakçası ile kaleme alınan ve günümüze kadar gelebilen eserlerden bazıları şunlardır.[3]

Sözlük ve Gramerler

• KİTÂBÜ'L _İDRÂK Lİ-LİSÂNİ' L ETRÂK
• Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemi ve Mugalî
• Et-Tuhfetü'z Zekiyye fı'l Lûğati't Türkiyye
• El Kavânînü'l-Külliyye Li-Zabti'l Lûgati't-Türkiyye
• Ed-Dürretü'l Mudiyye fi'l Lügati't Türkiyye

Fıkıh eserleri

• İrşâdü'l-Mülûk ve's-Selâtîn
• Kitâb-ı Mukaddime-i Ebû'l-Leysi's Semerkandî
• Kitâb fi'l-fıkh
• Kitâb fi'l-Fıkh bi-Lisâni't Türkî
• Mukaddemetü'l-Gaznevi fi'i İbâdât (Ziyâ'u'l-Ma'nevî) Tercüme
• Şerhü'l Menâr

Okçuluk ve Atçılık eserleri

• Baytaratü'l Vâzıh
• Münyetü'l Guzât
• Kitâbü'l Hayl
• Kitâb fi  ilmi'n Nüşşâb (Hulâsa)

Edebî eserler

• Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi't-Türkî)

 KAYNAKÇA

[1] AKARTÜRK KARAHAN ET TuHFETU'Z-ZEKİYYE Fİ'L  LUGATİ'T TüRKİYYE'OE ALET İSİMLERİ, https://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/

[2] İsa SARI / Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Ders Notları / www.isa-sari.com / Sayfa: 2/23

[3] Demirci, Lale. Cumhuriyet'in 80. yılında Türkiye'de Memlûk-Kıpçak Türkçesi çalışmaları.

KAYNAKÇA / İLGİLİ LİNKLER