CALAYIR CALGIZ DESTANI ve ÖZETİ ( Kırgız Destanı ) Dr. Doğan Kaya

 
CALAYIR CALGIZ DESTANI  ve  ÖZETİ ( Kırgız Destanı )  Dr. Doğan Kaya
 

Kırgızistan’ın güneyinde yaşayan Kırgızlar arasında yaygındır. 16 eşmetni vardır. Eşmetinler, Rahmanali Karımşakov, Matrayım Kabılov, Kalmurza Moldocanov, Mamacan Zulpiev, Barpı Alikulov, Tayçubek Apsatorov, Kuştarbek Kuttugalievlerden ve Tacikistan Cerge-Tal beldesinde, Afganistan’ın Coğorku Pamirde bölgesinde yaşayan Kırgızlardan derlenmiştir. Konu ve motifler yönünden hepsinde de masal kimliği mevcuttur. Kendi adı ile anılan ezgi ile anlatılır. Canali Calgız, ”Calayıl Calgız, Canayıl Calgız, Gülsana, Caydın Uulu Canayıl gibi adlarla da anılmaktadır.
Calayır Calgız destanının özeti şöyledir:
Calayır Calgız adlı bir yiğit, onun da Gülsana adlı çok güzel bir kız kardeşi vardır. Çalkalmak boyundan Kurmuşu Telpek Kuu Kazak, Gülsana’ya âşık olur. Ne var ki Kazak’ları sevmeyen Calayır Calgız kardeşini ona vermek istemez.
Kulmuşu Telpek Kuu Kazak, Calayır’ı öldürmeyi ve böylelikle Gülsana’yı almayı planlar. Calayır Calgız Caşıl Göl’e ova gider. Elindeki kuş bırakır. Kuş, uçup gölün ortasındaki adaya gider. Calayır kuşunu çağırsa da kuş duymaz. Bunun üzerine Calayır atından inip aletlerinin hepsini kıyıya bırakıp yüzerek kuşun bulunduğu ardaya gider.
Onun Caşıl Göl’e gittiğini öğrenen Kulmuşu Telpek Kuu Kazak, dört arkadaşıyla (Zor Kazak, Çal Kazak, Ormotay Kazak, Boz Kazak) buraya gelir. Calayır’ın gölün kenarındaki savaş aletlerini alır. O zaman Calayır hayatta kalabilmek için onlara bütün mal varlığını, hatta kız kardeşini de vermeye hazır olduğunu söyleyip, kendisini öldürmemesi içen yalvarmış. Kulmuşu Telpek Kuu Kazak, “Onların zaten hepsi bizim.” deyip Calayır’ı öldürmüş.
Kazak dört arkadaşı ile birlikte, Calayır’ın evine gider. Gülsana, rüyasında abisinin öleceğini görür. Calayır’ın eşi Aksana (kimi eşmetinlerde Kardıgaç) ile Gülsana, Calayır’ın evine gelen beş Kazak’ın Calayır’ı öldürdükleri kişi olduğunu anlamakta gecikmez. İntikam almak için eve misafir ederler. İzzet ikramda bulunurlar. İçki içirip iyice sarhoş ederler. Kurmuşu Telpek Kuu Kazak’ı ve üç arkadaşını kılıçla öldürüp parçalayıp hepsini de toprağa gömerler. Geriye kalan arkadaşının elini ayağını bağlarlar. Ondan Calayır’ın öldürüldüğü yeri öğrenirler.
Gülsana ile yengesi orada ağlarlarmış. Akan gözyaşları Calayır’ın yüzüne damlayınca ölen Calayır canlanır. (Bir başka eşmetinde ise, Koca Hıdır (Hoca Hızır) gelip gümüş değneği ile Calayır’a dokunur ve onu diriltir.)
T. Apsatorav’ın tespit ettiği Cayın oğlu Canagil adlı eşmetni ile C. Mukambaev’in Pamirli Kırgızlardan derlediği Canayil Calgız Gülsana eşmetinlerinde kısmen farklılıklar vardır.
Gülsana yengesi ile genç Kazağ’a; “Ben gelinceye kadar bekleyin.” Der, erkek kılığına girip savaş aletlerini alır evden çıkar. Bir yerde toplanmış halkı görür. Han yarışma düzenlemiştir. Yarışmada kim bayrağı atla giderken vurursa, kızı Kenceke Karam’ı ona vereceğini duyurmuştur. Gülsana da müsabakaya katılıp, bayrağı vurup düşürür, Kenceke Karam’ı hakkına sahip olur. Onun kız olduğunu fark eden Kenceke Karam, gerçeğini öğrenmek için daha da ağır şartlar ortaya koyar. Gülsana hepsinin üstesinden gelir. Eve dönünceye kadar üstünü çıkarmayacağına söz verdiğini söyler. Kızı alıp yola çıkar.
Başka yerde yine aynı şekilde olan müsabakaya katılıp yine aynı başarıyı elde eder ve hanın Pışpas Karam adlı kızını almaya hak kazanır. Pışkas Karam’ı da alıp yola düşer.
Evine döndüğünde “Siz burada bekleyin ben eve haber vereyim.” der. Kendisi eve girip, üstünü değiştirir. Gidip iki kızı çağırır, “Gelin abim attan düştü, hafızasını kaybetti.” der. Kenceke Karam ile Pışpas Karam ile gelip, ikisi iki yanında durup ağlamaya başlarlar. Gözyaşları oğlanın yüzüne damlar. Belli bir müddet geçince oğlan sanki uykudan uyanmış gibi kalkar.
 
Dr. Doğan KAYA, KIRGIZ DESTANLARI, SALKIMSÖĞÜT Yayınları: I. Baskı Ankara 2015





EsaAdmin / Erkek / 8/24/2016