DOĞU TÜRKİSTANDA İSLAMİ DÖNEM EDEBİYATI

Karahanlı hükümdarı Satuk Buğra Han'ın İslâm dinini devlet dini olarak kabul etmesi (920), Orta Asya Türk boylarının yavaş yavaş İslâm uygarlığının etkisine girmesine yol açtı. Çeşitli Türk boylarında Arap abecesi benimsendi; Türkçe'nin yapısında Arapça ve Farsça sözcükler görülmeye başlandı.

İslamiyet öncesi edebiyatın özellikleri muhafaza edilmesine rağmen İslamiyet özellikle Acem asıllı müderrislerden ve ediplerinden öğrenilmeye başlandı. Horasan ve İran’ının kuzeyindeki Horasan’a yakın yerlerde devlet kurmuş olan Karahanlılar, İslami bilimleri, Arapçayı ve Arap alfabesini İranlılardan öğrenmek zorundaydılar.  Bu nedenle ilk önce Acem dilini bilmek öğrenmek, acem müderrislerinden eğitim almak, Acem edebiyatının ve dilinin özelliklerini de bilmek zorundaydılar. Bunların yan ısıra Acem mutasavvıflarından tasavvufu da öğrenmek durumunda kalmışlar,  Yesevi tarikatının oluşmasına zemin olacak birikimi de edinmeye başlamışlardı. Edinmişlerdi.

Karahanlı edebiyatı sözlü ve yazılı edebiyatta İslamiyet öncesi dönemin Türk edebiyatının geleneksel yapısını devam ettirmişlerdi.  Uygur alfabesini kullanmayı bırakmamışlar sav, sagu koşuk gibi İslamiyet öncesi Türk edebiyatının nazım şekillerini kullanmaya devam etmişlerdi.   Destan geleneği terk edilmemiş İslami dönemin ilk destanları Karahanlılar sahasında ortaya çıkmıştı. Karahanlıların İslamiyet’i yaymak için diğer Türk boyları ve İslamiyet’e düşman olan başka milletler yaptıkları mücadeleleri konu edinen MANAS DESTAN ve  SALTUK BUĞRA HAN destanları bu sayede oluşmuş oldu.

Karahanlılar, Acem hocaları sayesinde Arapçayı ve Arap alfabesini öğrenirlerken ilk eserleri hem Uygur, hem de Arap Alfabesi ile yazmaya başlamışlardı.  İslamiyet’i öğrenmek ve ahaliye öğretmek için Arapça, Farsça ve Türkçeyi çok iyi bilen âlimlere ve onların kitaplarına çok ihtiyaç duymuşlardı. Bu nedenle Karahanlılar döneminde pek çok eser ortaya çıktı.   KUTADGU BİLİG YUSUF HAS HACİB -  ATABETÜ'L-HAKAYIK , EDİP AHMET YÜKNEKİ - DİVAN-I HİKMET   HOCA AHMED YESEVÎ DİVAN-I LÜGAT-İT-TÜRK ve KAŞGARLI MAHMUT

Bu ilk İslami eserler Karahanlıların çok kısa surede İslamiyet-i diğer Türk boylarına da kabul ettirmesine yardımcı oluyordu. Bu sayede İslamiyet hızla diğer Türk boyları ve devletlerine doğru yayıldı.  Altınordu hanlığı, ( Harezm sahası ) Gazneliler akabinde gelecek olan Selçuklular gibi diğer Türk devletleri ve boyları da İslamiyet’i kabul etmiş oluyorlardı.

Bu büyük eserlerin ortaya çıkışından sonra Karahanlı veya Kaşgar Türkçesi, Hakâniye diye anılan bu Türk şivesini meydana getirmiş, bu ve civar coğrafyada yeni kültür merkezlerinin teşekkül etmesini sağlamıştı.  Teşekkül eden yeni kültür merkezlerinde birçok eserler vücuda getirmiştir. 

Kutadgu Bilig le başlayan bu devre, ortaya çıkan kültür merkezleri Karahanlı, Harezm ve Çağatay edebiyatı olmak üzere üç kola ayrılsa da bu üç kolu da Müşterek Orta Asya Türkçesi eserleri olarak belirtmek gerekmektedir.

Yesevi’nin öğrencisi olan Hâkim Süleyman Ata, Yesevi’nin işareti veya yönlendirmesi ile Harezm’e gelmiş, buraya yerleşerek  irşat faaliyetlerinde bulunmuş, Harezm sahasında İslamiyet’i yaymış, üstelik de Harezm civarında İslami edebiyatın başlamasına da zemin hazırlamıştı. Hoca Ahmet Yesevi'nin   Dergâhından yetişen ve Ahmet Yesevi’nin üçüncü  ve “Türkler arasında en çok tanınan halifesi”  şair  ve Yesevi  Tarikatı Şeyhi olan Hakîm Süleyman Ata’nın[1] (ölm. 1186)  yazmış olduğu Bağırgan Kitabı’nı de ilk İslami eserler arasında saymak gerekir. Ancak HAKİM SÜLEYMAN ATA ‘nın Âhır Zaman Kitabı ve Hazret-i Meryem Kitabı adlı iki eseri daha vardır.

Karahanlıların yaydığı bu enerji sonrasında sahasında Müşterek Orta Asya Türkçesi

önce Harezm -Altınordu sahasında filizlenmeye başlamış sonraki asırda 13. Yy da ise Çağatay Sahası edebiyatının meydana gelmesine vesile olmuştur.

Harezm Sahası Eserleri

Harezm sahasının en önemli eserlerinden birisi olan ve Kaşgarlı Mahmut'un eksik bıraktıklarını tamamlayan bir eser olarak kabul edilen MUKADDİMET'ÜL EDEP, adlı kitap  Oğuz  , Kanglı, Kıpçak Türkçelerinden kelimeler vermekte ve bu lehçeler hakkında bizlere eşsiz bilgiler sunmaktadır. [2] Bu kitap 1143 yılında Seyhun nehri yakınında Cüraniye’de 69 yaşında iken vefat den[3]  ZEMAHŞERİ tarafından yazılmıştır. Harezm sahasının dev yazarı olan Zemahşeri’nin bu eserinden başka on eseri daha vardır. ( bkz : ZEMAHŞERİ MUKADDİMET'ÜL EDEP ADLI ESERİ VE GÖRÜŞLERİ- ZEMAHŞERİ KİMDİR HAYATI )

Kerderli Mahmut’un yazmış olduğu  NEHCÜL-FERADİS ,  ( Cennetlerin Açık Yolu; ŞEYH ŞEREF’in yazmış olduğu MU'ÎNÜ'L-MÜRÎD( Müritlerin Yardımcısı )  CEVAHİRÜ'L ESRAR (  Esrarlı cevherler ) , HAREZMİ’nin  MUHABBETNAME adlı eseri; Ali adlı bir müellifin  tercüme ettiği Kıssa-i Yusuf adlı eseri Harezm – Altınordu sahasında yazılmış olan ilk İslami dönem eserleriydi.

Çağatay Sahası Eserleri

Karahanlıların Doğu Türkistan’da yarattıkları bu dalga hareketi ile Çağatay Hanlığı da İslamiyet’i seçmiş Çağatay Sahasında ise Hüseyin Baykara; ALİ ŞİR NEVAİ ; Muhammet Şeybani Han; Babürşah   BABURNAME ( Vekayiname}; EBU'L GAZİ BAHADIR HAN’ın SECERE-İ TÜRK VE SECERE-İ TERAKİME adlı eserleri yazılmıştır.

Günümüzdeki Özbek edebiyatı, Çağatay Sahası Edebiyatının devamıdır. ( Bkz  ÇAĞATAY SAHASI TÜRK VE DİVAN EDEBİYATI )  Doğu Türkçesi'nin egemen olduğu yörelerde edebiyatımız bu şekilde gelişirken Batı Türkçesi sahasında Anadolu ( Anadolu Selçuklu -- Osmanlı ) Sahası, Kıpçak Memluk Sahası ve Azerbaycan Sahası edebiyatı şekillenmiştir.

13.Yüzyıl' dan başlayarak büyük bir gelişme gösteren Anadolu sahası edebiyatı Türk Divan Edebiyatı  ve halk edebiyatı kollarına ayrılmıştır.

KAYNAKÇA 

[1] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/ARAMA/%C4%B0SLAM%C4%B0-D%C3%96NEM-EDEB%C4%B0YAT-SAHALARI/HAK%C4%B0M-S%C3%9CLEYMAN-ATA-HAYATI-VE-BAKIRGAN-K%C4%B0TABI/%C5%9E

[2] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/ARAMA/%C4%B0SLAM%C4%B0-D%C3%96NEM-EDEB%C4%B0YAT-SAHALARI/-ZEMAH%C5%9EER%C4%B0--MUKADD%C4%B0MET%27%C3%9CL-EDEP-A

[3] https://www.edebiyatvesanatakademisi.com/Icerik.aspx?a=/e/ARAMA/%C4%B0SLAM%C4%B0-D%C3%96NEM-EDEB%C4%B0YAT-SAHALARI/-ZEMAH%C5%9EER%C4%B0-K%C4%B0MD%C4%B0R-HAYATI--/%C5%9EAHAMETT%C4%B0N-KUZ

KAYNAKÇA / İLGİLİ LİNKLER