ZEUGMA KENTİNİN FİZİKİ ÖZELLİKLERİ

Belkıs/Zeugma Antik Kenti, Gaziantep, Nizip İlçesi,10 km. doğusundaki Belkıs Köyü sınırları içerisinde Fırat Nehri'nin kıyısında yer alan Selevkoslar devletinin de kurucusu olan Selevkos Nıcator'un kurduğu askeri ve ticaret kentidir. Selevkos Nıcator, Fırat’ın en sıg yeri olan bu kentin yerinde bir köprü yaptırmış, Fırat’ın doğu ve batı yakasına iki şehir kurdurmuştu. Bu şehirlerden birisine Zugma diğerine ise Eşi Apameia'nın adını vermişti. Bu kente ise kendi adı olan Selevkos ile Fırat'ın eski adı olan Euphrates adı ile birleştirerek Selevkos Euphrates ( Fırat’ın Silifkesi ) adında bir kent kurar. (1)  Bu ad daha sonraları Roma ve Kommagene devleti zamanında değişerek Zeugma haline gelir. Kommagenelerin 4 büyük kentinden biri olan Zeugma'nın adı da zaten "köprübaşı" veya "geçit yeri" gibi bir anlam taşımaktadır.

 Zeugma Romalılar döneminde İran, Kommegena ve Roma devletleri sınırlarına ve Romanın Doğudaki en önemli kenti olan Antakya'ya çok yakın bir şehir olması sebebiyle Romalılar zamanında oldukça genişleyerek önemli bir sınır ticaret kenti oldu ve yaklaşık 20 bin dönümlük bir arazi üzerine yayılan bir şehir oldu. Zeugma en parlak zamanlarında Nüfusu Antakya'ya yaklaşarak 80 bin kişinin yaşadığı devrinin en büyük ve en kalabalık kentlerinden biri haline gelmişti.  Belkıs/Zeugma Antik Kenti; Fırat'ın geçilebilir en sığ yerinde olması, askeri ve ticari bakımdan çok stratejik bir bölge olması nedeniyle tarihin her döneminde önemini korumuş, Abbasilerin eline geçtikten sonra da eski önemini yitirerek, Sasani ve Abbasi işgalleri ile tahrip olarak terk edilip toprak altında kalan bir şehre dönüşmüştü.

Bir daha canlanmayarak toprak altında kalan Zeugma’nın varlığı 1917 yılında Tel Dahap ve Tel Açanna kazılarını yapan İngiliz arkeologlar ve Ünlü ajan İngiliz Sır Lawrence tarafından fark edilerek ilk talana uğramıştı. 1960 yılında ise Nizip ve Belkıs’taki köylüler ve definecileri tarafından kaçak kazılarla delik deşik edilen Zeugma 1980 yılından sonra devlet tarafından fark edildi. Köylülerin talanlarından sonra Başlayan kazı çalışmaları sonucunda dünyanın en zengin antik mozaiklerine sahip olan mozaiklerin bir kısmı kurtulabildiyse de diğer eserler defineciler tarafından yurt dışına kaçırılmıştı. "Antakya’dan Çine uzanan tarihi ipek yolu Zeugma’dan geçmekteydi. Ayrıca Batıdan Dülük, Güneyden Antakya, Halep ve Palmira, Doğudan ise Edessa’dan gelen antik yollar da Belkıs/Zeugma’da birleşmekteydi. Uzak doğudan getirilen ipek, baharat ve değerli taşlar Zeugma gümrüğünden geçerek Zeugma agorasında (Pazaryeri) tüccarlara pazarlanmıştır. Arşiv odasında ele geçen ve dünya rekorları kıran, 100.000. (yüz bin)’in üstündeki mühür baskıları Zeugma kentinin haberleşme ve ticaretteki önemini kanıtlamaktadır. Mühür baskıları mektuplarda, noter belgelerinde, para torbalarının ve gümrük balyalarının v.b. mühürlenmesinde kullanılmaktaydı. " (3)

Zeugma Fırat’ın iki kıyısında birbirine bakan iki şehirden ibaretti. Karşısındaki şehrin adı Apameia idi. Bu iki şehir bir köprü ile birbirine bağlanıyordu. Zeugma yedi tepe üzerine kurulmuş antik bir kentti.  Yaklaşık olarak 21 bir dekarlık bir arazi üzerinde yer alan bu şehrin yamaçlarına Fırat’ı seyreden villalar yapılmıştı. Altı bin kişilik askeri bir lejyona da sahip olan bu kent Doğudan Antakya'ya gitmek isteyen ticaret kervanlarının uğrak yolu üzerinde bir ticaret kentiydi. (2)  "Zeugma bu bölgede ticaretin merkezi konumundaydı. Bu kent Roma’nın doğu sınırında en son kentlerden biri olması sebebiyle, stratejik konuma sahipti. Bu nedenle burada önce Anadolulu askerlerden oluşan ve “Sikitia (İskit) Lejyonu” adı verilen askeri birlik, sonraları ise 6 bin askerden oluşan “IV. Lejyon” konuşlandırılmıştır." (3)

Zeugma bu lejyonun, ticaret yollarının üzerinde ve geçiti sağlayan bir köprüye sahip olmasının, Roma'nın doğu sınırındaki son ticaret kenti olmasının sayesinde gittikçe zenginleşti.  Kent yedi tane tep ve yamaçlarındaki Fırat manzaralı villalar, kent merkezinde yapılan resm binalar, agoralar, caddeler, tapınaklar, hamamlar, devasa sarnıçlar ve su kanalları ile mimari açıdan oldukça görkemli bir hale gelmişti. Bu binaların tabanları muhteşem mozaikler ile döşeniyordu. (2) " Mozaikler bu villaların sığ havuz, çeşme ve odaların tabanında yer almaktaydı. Konuları ise Akhileus, Venus’un doğuşu, Dionysos-Telete, Müsalar, Fırat tanrıları, Galatya, Dionysos-Ariadne, Satyros Antiope vb. teatral, mitolojik sahnelerle, geometrik desenlerden oluşmaktadır. Fresk ve stüko tekniğinde yapılmış figürlü, bitkisel, geometrik duvar resimleri gün ışığına çıkarılmıştı" (2)

"Zeugma’da, Fırat kıyısından küçük yükseltiler ve yamaçlarla 300 m. yükselen akropol tepesinde tüccarların ve kentin koruyucusu Tykhe tapınağı mevcuttu. Çevresindeki ovalara hâkim, kartal görünümlü olan bu tepe, aynı zamanda Zeugma’nın büyüklüğünü ve görkemini de yansıtmaktaydı. Bu tapınak Zeugma’nın kendi darp ettiği sikkeler üstüne resmedilmiştir. Kentin kuzeyinde toprak altında; agora, adion ve hamam gibi resmi binalar, batısında; tiyatro, askeri kamp, kuzey batısında; atölyeler, doğusunda ise villaların olduğu teraslar mevcuttur. Nekropol alanı kenti güney ve batıdan iki ucu Fırat nehriyle sonlanan yarım ay biçiminde sarmıştır." (3 )

ZEUGMA KAZILARI VE BULUNTULAR

Diğer pek çok Roma şehirlerinde de olduğu gibi Zeugma da çağına göre oldukça ileri düzeye ulaşan bir su şebekesi kurulmuştu. Şehre on km uzaklıkta bulanan dağlardan getirilen sular Zeugma'nın her evine ve villalarına taşınıyordu. İklim olarak sıcaklığı yüksek olan bir bölgede bulunan Zeugma, kurulan bu su şebekesi ile gelişti. "Zeugma kentinin suyu, şehrin 10 km. batısındaki dağlardan 1.30 m. yüksekliğinde 0.50 m. genişliğinde su kanallarıyla getirilerek, kanal, künk ve benzeri tali suyollarıyla şehir içine dağıtımı yapılmıştır. Her evin iki adet sarnıcı mevcuttu. Kullanılan su tahliye kanallarıyla galeri biçimindeki atık su kanallarına bağlanmıştır. Sonuç olarak Zeugma’nın kusursuz bir su şebekesi ve alt yapı sistemi mevcuttur. " Bilecik barajın gövdesi altında kalan kısımlarda yapılan kazılarda kentin kanalizasyon şebekesine de sahip olduğu, kentte çok sayıda hamamın bulunduğu kentin Belkıs köyünden bir km doğuya kadar yayıldığı ortaya çıkmıştır. İskeleüstü Tepesi'nde bulunan Roma arşivi binasında toplam 65.000 (altmışbeşbin) adet mühür baskısı ele geçmiştir. (4)

 "Gaziantep Müze Müdürlüğü 1987 yılında Belkıs Tepesi'nin güneyinde kazılara başlamış, ana kayaya oyulmuş oda mezar ve önünde yapılan bu kazıda, kaçakçılardan arta kalan çok sayıda heykel bulunarak Gaziantep Müzesi'ne taşınmıştır. Mezar sahiplerine ait kireç taşından yapılmış olan bu heykeller, şimdi Gaziantep Müzesi'nin Belkıs Salonu'ndadır."(4)  Yapılan kazılarda elde edilen buluntular Zeugma'nın hem ticaret hem de bir kültür kenti olduğunu kanıtlamaktadır. Diğer Roma kentleri gibi devasa boyutlu yapılara da sahip olan Zeugma ve halkının İpek yollarının kesiştiği bir kavşakta olması nedeniyle edindiği zenginliği zevke ve sanata dönüştürüldüğü görülmektedir. Şehirde resmi binalara ek olarak çok sayıda muhteşem sivil mimariye ait binalar, Fırat manzaralı villalar yapılmış, bu evlerin tabanları mozaiklerle süslenmiş, villaların önü teraslar,  salonlar, havuzlar ve sütunlarla süslenmiştir.  Zeugma’lıların zevk ve zenginlik sahibi olduğu, sanatı seven sanatçıya değer veren bir ahalisinin olduğu anlaşılmaktadır. "Anılan villalarda yemek ve dinlenme odaları, sütunlu havuzlar, hazneli çeşmeler, kiler, mutfak ve ana kayaya oyulmuş sarnıçlar gün ışığına çıkarılmıştır." (4)  "Evler; ortasında bulunan sütunlu avluların etrafında yer alan odalara sahiptir. Odalar ışığını demir korkuluklu ve camlı geniş pencereleriyle bu avludan almaktaydı. Evlerin tabanı mozaik, duvarlar fresklerle bezenmiş, odalar mobilya, heykel ve sair heykelciklerle donatılmıştır. Zeugma’lı mozaik ustaları Fırat nehrinden toplanan nehir taşlarını 8-10mm ebadında kübik biçiminde keserek (tessera) mozaikleri yapmıştır. Şayet, açık mavi, açık ve koyu yeşil ve turuncu gibi renkte taşları doğa da bulamaz ise bu renkleri cam tesseralarla elde etmiştir." Buluntular Zeugma’lıların camcılık alanında da çok ilerlediğini pek çok renkte cam üretebildiklerini göstermektedir. Evlerden çıkan heykeller Zeugma da pek çok mermer, mozaik ve cam ustasının bulunduğunu Resim ve heykel alanında kentin dünyadaki sayılı kentlerden biri haline geldiğini ortaya koymaktadır. Evlerden çıkan mobilya parçaları Zeugmada çok sayıda mobilya ustasının iş bulabildiğini ve buraya yerleştiğini belli etmektedir.  Bu ustaların bazılarının adları eserleri sayesinde günümüze kadar da ulaşmıştır. "  Söz gelimi Samsatlı Zosimos ustanın Venüs’ün doğuşu ve Ziyafet sofrası adlı iki mozaiği " (3) ele geçmiştir.

Zeugma pek çok sanatın işlendiği pek çok sanatçının yaşadığı bir kent olsa da özellikle mozaikleri ile ünlenene bir kent olmuştur. Zeugma'nın mozaikleri ile meşhur olması bir tesadüf değil biraz da yöresel kültürün mozaik alanında ilerlemiş olmasından kaynaklanır. Dünyanın ikinci önemli mozaik müzesine sahip olan Antakya Zeugma’ya çok yakındır. Yine Mozaikleri ile ünlü Misis bu bölgeye çok yakındır. Maraş'ta yapılan kazılarda da mozaikler çıkmaktadır. Tüm bu veriler Zeugma’nın ait olduğu kültürel coğrafyada mozaik'in ne kadar önemli bir sanat dalı olduğu ortaya çıkmaktadır. " Ele geçen mozaikler Roma İmparatorluğunun en zengin olduğu, sanatının doruğu ulaştığı 2. ve 3. yüzyıla aittir. Duvar resimlerinde ise tanrıça, insan, hayvan ve geometrik resimler kullanılmıştır. Renkler dün yapılmış gibi canlıdır. "  (3)  Zeugmadaki mozaiklerin tasvir ettiği sahneler çok çeşitlidir.   Buradan çıkan mozaikler " Akhileus, Musalar, Eros, Priske, Fırat ırmak tanrıları, tanrıça Demeter, Dionysos-Telete-Skyrtos, Perseus-Andromeda, Satiros kılığındaki Zeus-Antiope, Galatia, Tanrı Poseidon-Okeanos-Tethis, Dionysos-Ariadne, Venüs'ün doğuşu ve Satiros-Anitope, " (4)  halktan kişiler,  hayvan fiğürleri vb dir.

Hititlerden beri heykel sanatına alışık olan yörede Zeugma kenti heykel sanatında kendi ekolünü oluşturan bir yontu kültürü meydana getirmiştir. Romalılar zamanında heykelcilikte adını duyuran kent  heyekel sanatçılarıyla kendine özgü bir ekol oluşturabilecek kadar ileri gitmiştir. " Bronz, kireç taşı ve mermerden heykeller, sert kalkerden lahitler yapılmıştır. Erkekler için kartal, kadınlar için ise yün sepeti kabartmalı mezar stelleri de yontulmuştur. " Taş işçiliğinde hatırı sayılır bir noktaya gelen Zeugma’lılar dünyanın en ünlü lahitlerinin bulunduğu Antakya'daki lahitlerle yarışan lahitler yapmışlardır.

Selevkos Nikator zamanında Zeugma’da Kentte Akropol ve Akropol’ün üzerine kader tanrıçası Thyke’nin bir tapınağı yapılmıştır. Toprakaltında bulunan bu tapınak henüz ortaya çıkarılamamıştır. Zeugma kendi şehir sikkesi de basmış antik Roma Kentlerinden biridir. Kazılarda ele geçen Zeugma sikkelerinin "bir tarafında Thyke tapınağı, diğer tarafına da güçlülüğü simgeleyen Roma Kartalı motifi " basılmıştır. (3)

Bilecik barajının suları altında kalan kısım aşağı yukarı Zeugma antik kentinin dörtte birini oluşturmaktadır.  Bu alanda kazı yapılma olanağı artık kalmamıştır. Terk edildiği zamanlardan bu güne kadar üzerine yaklaşık olarak on, on iki metre ölü toprağı kapanan Zeugma'nın henüz çok küçük bir bölümü gün yüzüne ulaşmıştır. Temmuz 2000 de başlayan ve şu anda sular altında kalan A bölgesindeki Zeugma kentinin evleri, kilisesi, arşivi ve stoası hakkında bilgilere ulaşılmış, “ Ziyafet sofrası, Europa’nın kaçırılışı ve Eros mozaikleri, freskler gün ışığına çıkarılmıştır. Yine bu bölgede Antiokhos steli, heykelcikler, sikkeler, bronz kazanlar ve çömlekler bulunmuştur. Su altında kalmayan bölümlerde kazı çalışmları devam etmektedir.  "Arkeolog Mehmet ÖNAL’ın sorumluluğunda yapılan kazı çalışmalarında Dionysos Villasının kazısı tamamlanarak restorasyona hazır hale getirilmiştir. Ayrıca, Dionysos villasının batı bitişiğinde Danae villası kısmen açığa çıkarılmıştır. Bu villada ünik bir mozaik olan “Danae ve Diktys” konulu taban mozaiği meydana çıkarılmıştır. 2004 yılında ise bu evin avlu kısmının (Perystil) kazısı tamamlanmıştır. Anılan, villaların restorasyon projelerinin çalışması devam etmektedir. Bu iki villanın restorasyonu neticesinde, Zeugma açık hava müzesinin başlangıcı yapılmış olacaktır. Zeugma’ya gelen ziyaretçiler, Zeugma mozaiklerini villalarda orijinal mekânlarında görebilecektir."  (3)

Kentin tiyatro binasının yeri tespit edilmiş, tiyatronun oturma taşlarından altı tanesi gün yüzünü görmüştür. Fakat tiyatronun tamamen ortaya çıkarılması yılları alacaktır. Zeugma’nın su altında kalmayan büyük bölümünde de villalar, tiyatro, sütunlu caddeler, hamam, agora ve tapınak hala 3–4 m. toprağın altında uyumaktadır. Kentin en önemli yapılarından birisi olan Thyke'nin anıtının yeri tespit edilmiş fakat henüz bu tapınak da gün yüzüne çıkmamıştır.  "Zeugma'nın su altında kalmayan büyük bölümünde de villalar, tiyatro, sütunlu caddeler, hamam, agora ve tapınak 3-4m. Toprağın altında bulunmakta olup, gün ışığına çıkarılacağı günü beklemektedirler. Önümüzdeki yıllarda bu alanlarda yapılacak kazılar neticesinde oluşacak olan açık hava ve ören yeri müzesi Zeugma kentinin eserlerinin yerinde görülebilmesini sağlayacaktır." (3) Maalesef kentin kazılarının yakın zamanlarda bitmesinin mümkünü yoktur. Kentin tamamıyla ortaya çıkarılabilmesi yüzyıla yakın bir süre gerektirmektedir. Yaklaşık 20. bin dönüm araziye yayılan kentin gün ışığına çıkarılabilmesi ancak bu kadar bir zamanda mümkün olacağından Zeugma sırlarının büyük bir bölümünü hala toprak altında saklamaya devam edecektir. Sular altında kalan bölümünün de  gün ışığına çıkarılabilmesi Birecik barajının ömrünü tamamlaması sonucu bu süre zarfında mümkün olabilecektir.

Zeugma da bir yandan kazılar yapılırken bir yandan da yapılan kazılarda ortaya çıkarılan eserlerin onarım ve restorasyonlarını yapılması antik kentin görsel zenginliklerinin ayağa kaldırılması planlanmaktadır.  Toprak altında kalan mimari örneklerinin özellikle, sütunlu caddeler, Thkye tapınağı, tiyatro ve agorası meydana çıkınca yörenin turizm açısından önemi çok artacaktır. "Bu alanda uzun vadede kazılar, taşınır ve taşınmaz eserlerin restorasyonu ve konservasyonu, açık bir arkeolojik park oluşturulması ile bir müze yapımı planlanmakta, ayrıca bunların gerçekleştirilebilmesi için kamulaştırma çalışmalarına da yer verilmesi öngörülmektedir. " (4) 

 ZEUGMA MÜZESİ

Dünyanın en önemli müzelerinden biri haline gelen Zeugma Müzesi Gaziantep'in Karşıyaka Mahallesindedir.  Pazartesi günleri hariç 09.00–18.00 saatleri arasında ziyarete açık olan müzenin giriş ücreti 5 Tl dir.(5)

30.000 m² lik Gaziantep Eski Tekel Fabrikası arazisi üzerine kurulan Müze Binası, 3 adet bina topluluğundan oluşan kompleks bir yapıya sahiptir. İdari birimler ve 3500 m² oturum alanı olan ve 3 kattan oluşan yaklaşık 7.075 m² lik sergi salonları bulunmaktadır. (6)

Binanın teşhir salonlarının bulunduğu (A Blok ) ve konferans salonları ile ofislerin bulunduğu  (C Blok) müze teşhir binası ziyarete, konferans ve fuaye salonları ise hizmete açılmıştır. Zeugma Mozaik Müzesi sergi ve konferans merkezinin arsa alanı 30 bin metrekaredir. Müze  25 bin metrekare kapalı alana sahiptir. 3 adet bina topluluğundan oluşan komplekste 500 koltuklu bir büyük salon,  2 adet orta büyüklükte salon, 2 adet küçük salon bulunmaktadır. Bu salonlara Zeugmadaki eser niteliğine ve içeriğine göre oluşturulmuş poseidon dionysos okeanus daidalos kalliope isimleri verilmiştir.  Müzenin en büyük özelliği ise sadece konferansların yapıldığı arkeolojik eserlerin sergilendiği bir kompleks olmasından ziyade iş atölyeleri, her türlü restorasyon, konservasyon hizmeti verebilecek donanıma sahip laboratuarları, geniş alanlı depoları, çalışma ofisleri ile aynı zamanda önemli bir mozaik enstitüsü niteliğine sahiptir.  Yine ziyaretçilerin dinlenebileceği ihtiyaçlarını giderebileceği hediyelik eşya alabileceği dükkânlar ve kafeler yer almaktadır. Müze teşhir salonlarının bulunduğu yerde çocuk sanat atölyesi ve sinevizyon salonu da ziyaretçilere hizmet etmektedir." (5)

Bodrum katta baraj gövdesinin altında bulunan Hamam Mozaikleri, giriş katında Fırat kenarındaki villalarda bulunan mozaikler, Poseidon ve Euphrates villalarına ait mozaikler ve Dionysos villasına ait mozaikler sergilenmektedir. 1. Katta ise Zap 2000 kurtarma kazıları sonucu bulunan mozaikler sergilenmektedir. Gaziantep çevresinde bulunan, Gaziantep Müze Müdürlüğü’ne getirilmiş olan Doğu Roma (Bizans) Dönemi Kilise Mozaiklerinin bulunduğu bölüm bulunmaktadır. Yine 2. katta ayrı bir bölümde dünyaca ünlü” Çingene Kızı’” mozaiği sergilenmektedir.

"Teşhir salonların, farklı dillerde, eserler hakkında bilgi veren kulaklıklar ile sergi salonu gezi güzergâhı üzerinde bulunan kiosklar dokunmatik ekran aracılığı ile ziyaretçilere mozaiklerin tarihçesi kazı alanı ve müze içerisinde ki konumuna yönelik bilgi sunmaktadır. Yine her eser yanında bilgilendirme plakaları da yer almaktadır." (5)

Zeugma Mozaik Müzesi koleksiyonunda bulunan; Roma ve Geç Antik Döneme ait 2.248 m² mozaik, 140 m² fresk, 4 Roma Dönemi çeşmesi, 20 sütun, 4 kireç taşından yapılmış heykel, bronz Mars Heykeli, mezar stelleri, lahitler ve mimari parçalar restorasyonu yapılarak sergiye konulmuştur. (6)

KAYNAKÇA

1. https://www.nerelerigezmeli.biz/2012/04/belkszeugma-antik-kenti.html
2. https://www.edebiyadvesanatakademisi.com/forummesaj/293-belkiszeugma_antik_kenti_ve_kazi_calismalari.html
3. ttp://www.gaziantepkulturturizm.gov.tr/belge/1-60477/belkiszeugma-antik-
4. https://www.kulturvarliklari.gov.tr/TR,44810/belkis--zeugma-antik-kenti-kurtarma-calismalari.html
5. https://www.yavuzelihaber.com/nizip-haberleri/zeugma-muzesi-ziyaretcilere-acildi.html
6. https://www.muze.gov.tr/gaziantep

• Arkeoloji Müzesi İstanbul
• Alacahöyük ve Açıkhava Müzesi
• Türkiye'deki Müzeler ( Başlıcaları ve Hepsi)
• İST. RESİM VE HEYKEL MÜZESİ
• Türk ve İslam Eserleri Müzesi (iSTANBUL)
• Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara’
• HATAY MOZAİK -ARKEOLOJİ- MÜZESİ TANITIMI
• Ankara Etnografya Müzesi ve Sergilenen Eserleri
• MEVLANA MÜZESİ VE TANITIMI
• II. Türkiye Büyük Millet Meclisi Cumhuriyet Müzesi
• GORDION KENTİ MÜZESİ VE HÜYÜĞÜ
• İzmir Arkeoloji Müzesi Tanıtımı
• Zeugma Kenti, Buluntuları ve Zeugma Müzesi
• Afyonkarahisar Arkeoloji Müzesi 

Not: Gelenksel ve Güzel Sanatlarla ilgili, Tez, yazı, İnceleme, Resim, Tablo, kaligrafi, ebru, Fotoğraf, minyatür, hat, sedef, el işi, oya, bezeme, Telkari, kazaziye  benzeri çalışma  ve araştırmalarınızı, sitemize üye olarak, bize başvurarak ESA'da paylaşarak kültürümüze katkıda bulunabilir, kendinizi ve ürünlerinizi tanıtabilirisiniz.

 BAŞVURU İÇİN : ESA, İLETİŞİM  veya [email protected]